O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

mm sim ust
gayaqin bo‘ladi. Oksigemolobin dissotsiatsiyasi natijasida 
ajralib chiqqan kislorod molekulalari past taranglikka ega bo‘ lgan joylarga 
o‘ta boshlaydi. To‘qimalarda kislorodning tarangligi k o ‘pchilik omillarga 
bog‘ liq: qon oqish tezligiga, kapillyarlaming tuzilishi va bir-biri orasidagi 
m aso fag a, h u ja y ra la rn in g k a p illy a rla rg a n isb a ta n jo y la sh ish ig a , 
oksidlanish jarayonlari faolligiga va h.k. To'qim alararo suyuqlikda 
kislorodning tarangligi 20-40 
mm sim ust
ga teng.
Kapillyarlardan o ‘tayotgan qondan to ‘qimaga o'tgan 0 2 miqdorining 
qon 0 2 sig ‘im iga nisbati - qonning kislorod sig ‘im i - 
kislorodning
o 'tiliz a ts iy a k o e ffits iy e n ti
deb a talad i. T inch tu rg a n v a q td a bu 
ko‘rsatgich 30-40% ga teng.To‘qim alam ing kislorodga b o ‘lgan ehtiyoji 
turli bo‘lganligi uchun kislorodning utilizatsiya koeffitsiyenti ham turlicha 
b o ‘ladi. Masalan: miokardda, miyaning kul rang moddasida, jigarda 40- 
60% ga teng. O g‘ir jism oniy ish bajarganda skelet m uskullarida va 
yurakda 90% gacha yetadi. Bosh m iyaning kul rang m oddasida oq 
moddasiga nisbatan 8-10 baravar yuqori. Buyrakningpo‘stloq moddasida 
m ag‘iz moddasiga nisbatan 20 baravar yuqori.
Karbonat angidridning hujayralardagi tarangligi 60 
mm sim..ust
gacha 
b o ‘ladi. To‘qimalararo suyuqlikda 46 
mm sim.ust
ga teng. Arterial qonda 
esa 40 
mm sim ust
ga teng. Karbonat angidridi bosim lar gradiyenti 
b o ‘yicha to ‘qimadan kapillyarlarga o ‘tadi.
Nafasning boshqarilishi.
Nafasni boshqaruvchi mexanizmlar nafas 
sistemasining turli qismlarida hamda markaziy nerv sistemasining turli 
bo‘ limlarida j oylashgan tuzilmalar ishtirokida amalga oshirilib, organizmning 
kislorodga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga qaratilgan jarayondir.
0 ‘pka orqali nafas olishning asosiy fiziologik ahamiyati arterial qonda 
gazlaming optimal miqdorini ushlab turishga qaratilganligidaair.
Tashqi nafasning boshqarilishi reflektor yo‘ liar bilan amalga oshirilib, 
o ‘pka to ‘qimalari va qon-tomirlaming refleksogen sohalarida joylashgan 
m axsus reseptorlar q o ‘zgalishi hisobiga am alga oshiriladi. Nafasni
319

---

boshqaruvchi m arkaziy m exanizm lar orqa m iya nerv elem entlarida, 
uzunchoq m iyada va M NT ning yuqori qism larida joylashgan.
M iya o ‘zagining nafas neyronlari orqa m iya motoneyronlariga va 
nafas m uskullariga ritm ik ravishda signallar yuborib turadi. 
Nafas
markazi.
Uzunchoq miyaning nafas ritmini ta’minlovchi hususiy yadrolari 
to ‘plami 
nafas markazi
deyiladi.
N afas m ark a zla ri fizio lo g ik sh a ro itd a qon d ag i 0 2 va H + lar 
qonsentratsiyasi haqidagi axborotni periferik va markaziy xemoreseptor- 
lardan oladi. Xemoreseptorlardan kelayotgan afferent signallar nafas 
markaziga kelayotgan boshqa afferent ta’sirlar bilan hamkorlikda ishlaydi, 
le k in o x ir o q ib a t n a fa s n in g g u m o ra l b o s h q a r ilis h i n e y ro g e n
boshqarilishidan ustunlik qiladi. M asalan, inson uzoq vaqt nafasni 
ixtiyoriy ushlab turolmaydi, chunki bu paytda gipoksiya va giperkapniya 
kuchayib ketadi natijada nafas olishga majbur b o ia d i.
Nafas markazi ikkita asosiy funksiyani bajaradi: birinchisi 
motor
yoki 
harakat funksiyasi,
nafas m uskullarining qisqarishi bilan nam oyon 
b o ‘ladi va ik k in c h is i 
g o m e o s ta tik -\c h k \
m u h itd a g i 0 2 v a C O , 
konsentratsiyasiga bog‘liq holda nafas o‘zgarishi kelib chiqadi.
Nafas markazining harakat funksiyasi MNT ning boshqa funksiyalari 
bilan hamkorlikda nafasni organizmdagi metabolitik ehtiyojiga moslab turadi.
Nafas markazining gomeostatik funksiyasi gazlam ing ( 0 2, C 0 2) va 
rNning qondagi va miya suyuqligidagi fiziologik miqdorini ta ’minlab 
turadi. Tana harorati, gazlar tarkibi o ‘zgargan muhitdagi, masalan, ortgan 
va pasaygan baram etrik bosimda, nafasnj ta ’minlaydi.