O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Qon vodorod ionlarining konsentratsiyasi va P H boshqarilishi.
Qonning vodorod (H+) va gidroksil (OH-) ionlari konsentratsiyasiga 
b o g ‘liq b o ‘lgan aktiv reaksiyasi g ‘oyat muhim biologik aham iyatga 
ega, chunki alm ashinuv jarayonlari m uayyan reaksiyadagina normal 
o ‘tadi.
Qon kuchsiz ishqoriy reaksiyaga ega. Arterial qonning PH - 7,4 ga 
teng. Venoz qonda C 0 2 k o ‘p b o ‘lgani uchun uning aktiv reaksiya 
ko‘rsatkichi 7,35 ga teng. Hujayra ichida PH biroz past b o ‘lib 7-7,2 ga 
teng. B u h u jay ralar m etabolizm iga va ularda m odda alm ashinuvi 
natijasida kislotali mahsulotlari hosil b o ‘lishiga bog‘liq. Homilada va 
yangi tug‘ilgan bolada qon plazmasining PH kislotali tom onga so'rilgan 
bo‘ladi. 5 oylik homilada atsidoz b o ia d i. Aralash qonniki esa 7,33 ga 
teng. T ug‘ilgandan so‘ng dastlabki soatlarda va birinchi sutkada atsidoz 
pasaya boradi. 3-5 sutkada esa kattalam ikiday b o iib qoladi.
Organizmda qonning aktiv reaksiyasi nisbatan doimiy bir darajada 
tu rad i, bu esa plazm aning va e ritro tsitlarn in g bufer x o ssalarig a, 
shuningdek, chiqaruv organlarining faoliyatiga b o g iiq . Katta yoshdagi 
odamlarda qonning PH 7,35-7,40 atrofida b oiadi. Qonning PH 0,1-0,2 ga 
uzoq vaqt o ‘zgarsa, o g i r asoratlarga olib keladi, hatto organizm halok 
b o iish i mumkin.
M oddalar almashinuvida qonga doimo C02, sut kislotasi va boshqa 
moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari, kislotali moddalar tushib 
turadi va vodorod ionlari konsentratsiyasi doimo o‘zgarib turadi. Qonning 
aktiv reaksiyasini nisbatan doimiy holda ushlab turish uchun bir necha 
bufer sistemalar mavjud.

---

Gemoglobin bufer tizimi
qon bufer sig‘imining 75% ni tashkil qiladi. 
Bu tizim qaytalangan gemoglobin (HHb) va uning kaliyli tuzidan (KHb) 
iborat. Bu tizimning buferli xossasi kam dissotsialangan kislota hosil 
qilishdan, ya’ni KHb, kuchsiz kislota tuzi sifatida K+ ion ini ajratadi va H+ 
biriktirib oladi.
H +
+ 
KHb -~>K+
+ 
HHb
To‘qimalarda qaytalangan gemoglobin (HHb) asos vazifasini o ‘taydi. 
0 ‘pkada gemoglobin (oksigemoglobin H H b 0 2 C 0 2 ga nisbatan quchliroq 
kislotali xossaga ega) o ‘zini kislota sifatida nam oyon qiladi va qonning 
rN doimiyligini saqlashda ishtirok etadi.
K arbonat bufer tizimi
(H2C 0 3/NaHCQ3) qon bufer sig‘imini tashkil 
qilishda ikkinchi o'rinda turadi. Ushbu bufer tizim quyidagicha ishlaydi: 
agar qonga karbonat kislotadan kuchliroq kislota tushsa, reaksiyaga 
natriy gidrokarbonat kiradi. Neytral tuz va kuchsiz dissotsialanadigan 
karbonat kislota hosil b o ‘ladi. Qonning PH kislotali tom onga siljishidan 
saqlanadi. Qonda karbonat kislota miqdori ortib ketsa, eritrotsitlardagi 
karboangidraza fermenti ta ’sirida H20 va C 0 2 ga parchalanadi. C 0 2 gazi 
o ‘pka orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Agar qonga ishqoriy modda 
tushsa, karbonat kislota reaksiyaga kiradi, natijada natriy gidrokarbonat 
va suv hosil b o ‘ladi. Bu esa qon PH ni ishqoriy tom onga siljishidan 
saqlaydi.
F o sfa t b u fer tizim i
n atriy d ig id ro fo sfat (N aH 9P 0 4) v a n atriy
gidrofosfat (NaH2P 0 4) lardan tashkil topgan. Birinchi modda o ‘zini 
kuchsiz kislota sifatida nam oyon qilsa, ikkinchisi kuchsiz kislota tuzi 
sifatida nam oyon qiladi. A gar qonga kuchli kislota tushsa, u NaH9P 0 4 
bilan reaksiyaga kiradi, natijada neytral tuz va kuchsiz dissotsialanuvchi 
natriy digidrofosfat hosil bo‘ladi:
H
++ N aH 2P 0 4 = N a ++ H 2P 0 4'
Q ondagi o rtiq ch a n atriy d ig id ro fo sfat b uyrak orqali chiqarib 
yuboriladi va N aH 9P 0 4/ N aH 2P 0 4 nisbati saqlanib qoladi.