O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Uyqu nazariyalari.
G um oral nazariyaga binoan uyqu kelib chiqishiga 
tiyraklik paytida o rganizm da y ig 'ilg a n m oddalar sabab b o 'la r ekan. Bu
460

---

nazariyaning haq ekanligini olib borilgan tajriba tasdiqlaydi. A gar sutka 
davom ida uxlam agan it qoni tiyrak itga q uyilsa resipiyent it darhol uxlab 
qolganligi kuzatilgan. Hozirgi paytda delta uyquni chaqiradigan gipnogen 
m odda - peptit aniqlangan. Lekin gum oral m oddalar uyqu chaqiradigan 
absolyut om il deb hisoblash n o to ‘g ‘ri. C hunki tanasi yopishib qolgan, 
nerv tizim i alohida, lekin qon tom irlari bir-biri bilan tutashgan egizaklar 
kuzatilganda biri uxlasa, ikkinchisi tiyrak holatda b o'lganligi aniqlangan.
U yquning p o 's tlo q o sti va p o 's tlo q n a za riy a la ri.
P o ‘stloq osti, 
ayniksa m iya o 'z a n i sohasida o 'sm a yoki yuqim li kasalliklar paytida 
odam da uyqu har xil darajada bo'lishi yoki letargik uyqu holati kuzatiladi. 
S h u n g a aso sa n p o 's tlo q o sti so h a sid a uyqu m a rk a zi bo r d ey ilad i. 
Subtalam us va gipotalam usning orqangi sohasi qitiqlansa, hayvonda 
uyqu holati kelib chiqqan va ta ’sirlash to 'x ta tilg a n d a u y g 'o n g an lig i shu 
sohada uyqu m arkazi bor ekanligidan dalolat beradi.
I.P .P av lo v la b o ra to r iy a s id a u zo q m u d d a t ju d a n o z ik fa rq la s h
torm ozlanishini hosil qilish paytida hayvon la rk o 'p in c h a uxlab qolganlar. 
Shunga asoslanib I.P.Pavlov uyquga ichki torm ozlanish natijasida kelib 
chiqadigan holat sifatida qaradi. Uyqu bosh m iya p o 's tlo g 'i va unga 
y a q in tu rg a n p o 's tlo q o sti tu z ilm a la rid a k e n g ta rq a lg a n c h u q u r 
torm ozlanish n atijasidir (uyquning p o 'stlo q nazariyasi).
Lekin, uyquda shunday holatlar borki, ulam i p o 'stlo q osti va po'stloq 
nazariyalari bilan tushuntirib berish qiyin. D eyarli barcha sezgi a ’zolari 
ishdan chiqib, faqatgina bir k o'zi k o 'ra oladigan kasalni kuzatish natijasida 
shunday holga duch kelindi, kasal shu kuzini yum ishi bilan uyquga 
k e tg a n . U y q u d a g i k o 'p g i n a h o la tla r n i, m iy a o 'z a n i r e ti k u ly a r
form atsiyasining bosh m iya p o 's tlo g 'ig a faollashtiruvchi ta ’siri k ash f 
qilinishi bilan, tushuntirish im koniyati yaraldi.
R etikulyar form atsiyaning bosh m iya p o 's tlo g 'ig a faollashtiruvchi 
t a ’siri to 'x ta s h i bilan h ay v o n la r uxlab q o lish i ta jrib a d a isb o tlan d i. 
S huningdek, bosh m iya p o 's tlo g 'in in g p o 'stlo q osti tizim lariga ta ’siri 
ham a n iq lan d i. T iy rak o rg an izm retik u ly ar fo rm atsiy asi bosh m iya 
p o 's tlo g 'ig a fa o lla s h tiru v c h i t a ’sir k o 'r s a tis h i n a tija s id a p esh o n a 
p o 'stlo q sohasi gipotalam usdagi uyqu m arkaziga torm ozlovchi t a ’sir 
k o 'r s a ta d i. U y q u p a y tid a esa b o sh m iy a p o 's t l o g 'i g a r e tik u ly a r
form atsiyadan kelayotgan faollashtiruvchi ta ’sir to 'xtaydi va po'stloqning 
orqangi g ipotalam us sohasidagi uyqu m arkaziga torm ozlovchi ta ’siri 
su sa y ad i.
M iyaning lim biko-gipotalam ik va retik u ly ar tuzilm alari o'rta sid a g i 
p a y v a sta (re s ip ro k ) m u n o sa b a t m av ju d . L im b ik g ip o ta la m ik soha
461

---

q o 'z g 'a lg a n d a m iya o 'z a n in in g retikulyar form atsiyasi torm ozlanadi va 
aksincha.