g 'a y ra ti oshishi hollari b o ‘lsa, ik k in ch isid a a k sin ch a - fao liy atn in g
susayishi, ruhan ezilish, bezovtalik, tushkunlik holatlari kuzatiladi.
Vegetativ javob ko'rinishlari hissiyotni adekvat ifodalaydi, chunki ular
inson xohishiga bo'ysunm aydi. Hissiyotda nam oyon bo'ladigan vegetativ
jovoblargaquyidigilar kiradi. Birinchidan, qorachiq kattaligining o'zgarishi,
em otsiya turi va kuchiga qarab kattalashishi yoki kichrayishi mumkin.
M asalan, q o 'rq q an d a qorachiq kattalashadi, ja h l
chiqqanda kichrayishi
m um kin. A q liy z o 'riq is h qorachiq k attalash ish in i keltirib chiqaradi.
H issiyotda yuz terisi rangi o'zgaradi. Inson uyalganida yuzi qizaradi,
q o 'rq q a n id a esa oqaradi. Bu teridagi qon tom irlarining kengayish va
torayishi bilan bog'liq. Shunga k o 'ra teri harorati ham o'zgaradi.
E m otsiyada teri tukchalarining qopchalaridagi m ushaklar qisqarishi
natijasida tukchalar k o 'tarila d i, d o 'm b o q ch a lar hosil b o 'la d i (bunday
holda «tovuq et» h aqida gapiriladi). E m otsional
terlash - sovuq ter
chiqish holati kuzatiladi. B unday ter ajralish kaftda va peshonada sodir
b o 'lad i, harorat boshqarilishidagi ter butun tana yuzasida am alga oshadi.
E m otsiyada yurak-qon to m ir tizim i faoliyatida ham o 'z g a ris h yuz
beradi, yurak urishi tezlashishi yoki sekinlashishi m um kin, b a’zida aritmiya
kuzatiladi, arterial qon bosim i o 'z g a ra d i, tananing har xil qism idagi qon
tom irlarda qonning qayta taqsim lanishi kuzatiladi.
E m o tsiy ad a n afas o lish te zla sh ish i yoki ak sin ch a , se k in la sh ish i
m um kin, b a ’zida qisqa vaqtga to 'x ta sh i, so 'n g ra
chuqur nafas olish bilan
alm ashinuvi (xo 'rsin ish ) kuzatiladi, nafas olish va chiqarish vaqtlari ham
o 'zg a rish i aniqlangan.
H is-tu y g 'u hazm tizim i faoliyatiga ham t a ’sir qiladi. His tu y g 'u d a
k o 'p in ch a hazm y o 'li harakati susayishi, so 'la k ajralishi kam ayishi va
o g 'iz q u rib q o lish i k u z a tila d i. M e ’dad a s h ira a jra lish i va h a ra k a t
o 'zg a rg a n lig i tufayli k o 'n g il aynishi
kelib chiqishi m um kin, bu holatda
so'lak ajralishi kuchayadi. Hazm tizimida o'zgarish har xil kechishi mumkin,
masalan, bir odam da jah l ishtahani b o 'g 'ib q o 'y sa, ikkinchisida, aksincha,
ishtahani ochib yuborishi m um kin. Q attiq q o 'rq q a n d a ayrim odam larda
ixtiyorga b o 'y su n m ag a n ich ketish holatini kuzatish m um kin. Bu ichak
peristaltik q isq a rish in in g kuchayishi va anal sfinkterni b o 'sh ash ish i
natijasida kelib chikadi. K o'pgina his-tuyg'ularda endokrin bezlar faoliyati
va m arkaziy nerv tizim i ta ’sirida m odda
alm ashinuvining kuchayishi
k uzatilad i. H is -tu y g 'u la r q o n n in g tark ib in i ham o 'z g a rtira d i, qonda
glyukoza, adrenalin, eritrotsit, leykotsitlar m iqdorlari o'zgaradi.
V egetativ rea k siy alar ijobiy h issiyotda salbiy h issiyotga nisbatan
kuchliroq nam oyon b o 'lad i, lekin ijobiy hissiyotda vegetativ nosozliklar
456
kuzatilm aydi. O ’z kuchiga, haq ekanligiga ishongan odam lar hissiyotni
zarar keltiruvchi ta ’siriga qarshi tura oladilar. Salbiy hissiyotga qarshilik
ko'rsatm agan odam lar organizm iga zarar keltirishi mumkin.
Hissiyotda somatik nerv tizimi javoblari ham kuzatiladi. Bu javob hatti-
harakatda, m im ikada,
tana holatida, tana m uskullari tonusida, ulam ing
ritmik qisqarishida (qaltirash, oyoqda tura olmaslik) namoyon bo’ ladi. B a’zi
bir his tu y g ’uda k o ’zning pirpirashi, k o ’z soqqasi haraktining kuchayishi
kuzatiladi. K uchli his-tuyg’uda k o ’z soqqasi harakati susayadi.
H ar qanday his-tuyg’u m a ’lum b irm im ik k o ’rinishga m os keladi.
H is-tu y g ’uda m iyadagi elektrik faollikning ortishi kuzatiladi. Bosh
m iya p o ’stlo g ’ining har xil sohasida yuqori chastotali potensiallar yuzaga
keladi.
K ishi uchun su b ’ektiv hisoblangan h is-tu y g ’ular,
uning ehtiyojlari
q o n d irilish ja ra y o n la ri qan d ay k e c h a y o tg a n lig in in g b elg isi sifatid a
nam oyon b o ’ladi. M unosabat va fao liy at ja ra y o n id a p aydo b o ’lgan
ijobiy hissiy holatlar (zavqlanish, m am nunlik va shu kabilar) ehtiyojlarni
qondirish ja ra y o n in in g xush keladigan tarzda kechganligidan dalolat
beradi. Ehtiyojlam ing qondirilm asdan qolishi salbiy hissiy kechinm alarga
(uyalish, o ’kinish, hasrat va shu kabilarga) olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
