O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

orqa
miya, uzunchoq m iya, о ‘rta m iya, m iyacha, o ra liq m iya va p o ‘stlo q
reflekslarig a boMinadi.
Hosil b o 'l i s h i g a k o ' r a reflekslarni 
sh a rtsiz v a s h a r tli
reflekslarga 
boMinadi. Bu reflekslarning xususiyatlari keyinroq t o 'l a bayon qilinadi.
N erv m a rk a zla ri va u lardan qo 'zg 'alishning о ‘tish x u su siyatlari.
N erv m a rk a zi d e g a n d a m a rk a z iy nerv tiz im in in g turli dara jala rida 
jo y la s h g a n o r g a n iz m n in g f unksiyasini b o s h q a ris h d a o 'z a r o kelishib
faoliyat k o 'r s a ta d ig a n nerv tuzilm alari y ig 'i n d i s i g a aytiladi. A niq bir 
r e f le k s n in g a m a lg a o sh is h in i ta shkil qilu v c h i m a r k a z iy n ey ro n la r 
guruhi h am nerv m a rk a z i deyiladi. N erv m a rk a zi t u s h u n c h a s i g a ham 
anatomik, ham fiziologik m a 'n o beriladi. Anatom ik tasavvur qilinganda 
m a r k a z i y n e r v t i z i m i n i n g m a ' l u m j o y i d a t o ' p l a n g a n n e y r o n l a r
tu sh u n ilg an . U jo y n i e le k tr toki bilan q o ' z g 'a t i s h yoki kesib tashlash 
orqali funksional a h a m iy a ti aniqlanadi.
Surunkali tajribalar natijasid a nerv markazi haqida ta savvur tobora 
k e n g a y ib borib , u yoki bu fu n k siy an i a m alg a osh is h in i t a ’m inlovchi 
n e y r o n l a r g u r u h l a r i m a r k a z i y n e r v t i z i m i n i n g tu rli d a r a j a l a r i d a
j o y l a s h g a n b o ' l i b , h a r b i r d a r a j a d a g i n e r v m a r k a z i a m a l g a
o s h irila y o tg a n fu n k siy a n i q a y s id ir bir elem e n tin i t a ’m inlaydi. Shu 
sababli nerv markazi markaziy nerv tizimining kichik bir chegaralangan 
j o y d eg a n ta s a v v u r o 'r n i g a , fiziologik nuqtai n a z a rd a nerv markazi 
d e g a n d a - bu nerv e le m e n tla ri g u ru h larin i fu n k sio n al birikishidan 
hosil b o 'l g a n tu z ilm a tu sh u n ilib , unin g m a qsadi m u r a k k a b refleks
70

---

faoliyatini b ajarish h isoblana di. Rus olim i A .A . U x t o m s k iy b unday 
tuzilmani «yulduzlardan» iborat «yulduz» turkumi deb atagan. Bunday 
fiziologik birlashmaga misol qilib nafas markazini keltirishimiz mumkin, 
unin g elem entlari orqa, uzunchoq, o 'rta , oraliq m iya da va katta yarim
sh a rla r p o ‘s t l o g ‘ida j o y l a s h g a n . B a rc h a e l e m e n t l a r b irla s h ib bir- 
birlarini to 'ld ir ib nafas tizimi ishini organiz m holati va ehtiyojiga mos 
h olda ishlashini ta shkil etadi.
Nerv markazlari ish id ab ir qator umumiy xususiyatlar mavjud bo'lib, 
ularni o 'rg a n ish N. Ye. Vvedenskiy, Ch.Sherrington, A .A .U xtom skiy va 
boshqalar to m o n id a n boshlangan. Ularnin g bu xususiyatlari asosan 
q o 'z g 'a lish va tormozlanish jarayonlari bilan bog'liq. Nerv markazlarini 
h o s il q i l u v c h i n e y r o n l a r z a n j i r i n i n g t u z i l i s h i v a s i n a p s l a r d a n
q o 'z g 'a li s h n in g o 'tis h i m arkazning xossalarini belgilaydi.