O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

N aH 2P 0 4 = Na
‘ + 
H 2PC)4
Q o n d a g i o r tiq c h a n a triy d ig id r o f o s fa t b u y ra k o rq a li c h iq a rib
yuboriladi va N aH 2P 0 4/ N aH 2P 0 4 nisbati saqlanib qoladi.
O qsil bufer tizim i
uning am foter xossasi hisobiga am alga oshadi. 
O qsil kislotali m uhitda asos va ishqoriy m uhitda esa k islota sifatida 
o ’zini nam oyon qiladi.
Q on PH doim iyligini saqlashda nerv b oshqarish m exanizm i katta 
aham iyatga ega. Q on-tom irlarda joylashgan x em oreseptorlar qitiqlanishi
238

---

1
natijasida hosil b o 'lg a n im pulslar M NS turli qism larini q o 'z g 'a ta d i, bu 
esa a ’zolar ( buyrak, o 'p k a , ter bezlari, hazm tizim i) faoliyatini reflektor 
o'zgarishiga olib keladi, ularning faoliyati qon PH doim iyligini saqlashga 
y o 'n altirilad i. A gar qonning PH kislotali tom onga siljisa, siydik orqali 
H ,P 0 4 anioni chiqarilishi kuchayadi. PH ishqoriy tom onga siljisa. siydik 
o rqali P H O 2' va H C 0 3" lar ajralishi ortadi. Ter bezlari o rtiq ch a sut 
kislotalarini va o 'p k a C O , m chiqarib yuboradi.
Q o n n in g b u fer tiz im lari ish q o riy m o d d a la rg a n isb a ta n kislo tali 
m oddalar ta ’siriga chidam liroq. Q ondagi kuchsiz kislo talam in g asoslar 
bilan hosil qilgan tuzlari 
ishqoriy rezerv
deb ataladi. U ning kattaligi C O , 
(qondagi tarangligi 4 0 m m .sim .u stu n ig ate n g b o'lgan paytda) 100m l qon 
biriktira oladigan C O , m iqdori bilan aniqlanadi.
H ar xil kasalliklarda qonning PH kislotali va ishqoriy tom onlarga 
siljishi m um kin. Q on PH kislotali tom onga siljishi -
a tsid o z
, ishqoriy 
tom onga siljishi -
alkaloz
deyiladi.
Qon aralashm a h olatining tu rg'u nligi
(E ritro tsitla m in g ch o 'k ish
tezligi - EChT). Q onning shaklli elementlari plazm ada muallaq - aralashma 
holatida b o'ladi. Eritrotsitlam ing plazm adagi m uallaq holati uning yuzasi 
gidrofilligi, h am da eritrotsitlar (barcha shaklli elem en tlar kabi) m anfiy 
zaryadga ega ekanligi tufayli ularning bir-biridan «qochishi» xossasi 
bilan bog'liqdir. A gar shaklli elem entlar m anfiy zaryadi pasaysa. ularning 
elektrostatik bir-biridan «qochishi» kam ayadi. B unday holat eritrotsitlar 
yuzasiga fibrinogen, г - globulin, p araproteinlar kabi m usbat zaryadli 
oqsillam i adsorbsiyalanishi natijasida kelib chiqishi m um kin. B unday 
eritrotsitlar bir-birining ustiga taxlanib «tangachalar ustuni» ni hosil 
qilishi m um kin. Hosil b o 'lg an «tangachalar ustuni» kapillyarlarga tiqilib 
to 'q im a va a ’zolarda qon aylanishini buzishi m um kin.
A gar p ro b irk a g a qon olib, uning iv ish ig a qarshi m odda q o 's h ib
q o 'y ils a , m a ’lum v aq t o 'tg a n d a n s o 'n g qo n ikki q ism g a b o 'lin ib
qolganligini k o 'ris h m um kin: yuqoridagi suyuq qism i plazm a va pastki 
qism i shaklli elem entlar, asosan eritrotsitlardan iborat. Shunga asoslanib, 
ch o 'k ish tezligini aniqlash orqali plazm adagi eritro tsitlam in g aralashm a 
holati tu rg 'u n lig in i o 'rg a n ish ta k lif qilingan.
EC hT y oshga va jin sg a b o g 'liq . C h aqaloqlarda E C hT 1-2 m m /s, 1 
yoshdan katta bolalarda va erkaklarda 6-12 m m /s, ayollarda 8-15 m m /s, 
qarilarda 15-20m m /s ga teng. EChT kattaligiga eng ta ’sir qiluvchi omil bu 
fibrinogenning qondagi m iqdoridir; agar uning m iqdori 4 g/1 dan k o'paysa 
EChT ortadi. H om ilador ayollarda EChTning ortishi ham qondagi fibrino­
gen m iqdorining k o'payishi bilan bog'liq. EChTning ortishi yallig'lanish.
239

---

yu q u m li va o n k o lo g ik k asallik lard a , shun in g d ek , q o n d a e ritro tsitla r 
m iqdori.keskin kam ayganda (anem iya) kuzatiladi.
E C hT eritrotsitlarga nisbatan plazm a x ossalariga k o ‘proq b o g iiq . 
E C hT k a tta lig i m e ’y o rd a b o 'lg a n erk a k e ritro ts iti h o m ila d o r ayol 
plazm asiga q o 'sh ib q o 'y ilsa, u ham xuddi hom ilador ayol eritrotsitlaridek 
tez c h o 'k a d i.