O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

K o 'zn in g yo ru g 'lik k a sezuvchanligi. K o 'zn in g a b so lyu t (m utloq)
sezuvchanligi.
K o'ruv sezgisi vujudga kelishi uchun y o ru g 'lik m anbaida 
bir q adar m uayyan energiya b o 'lish i kerak. K o 'ru v sezgisining vujudga 
kelishi uchun zarur bo'lgan minimal energiya m iqdoriga ko'zning absolyut 
se zuvchanligining ko 'rsa tk ic h i b o 'lib xizm at qiladi. S ekundiga egrlar 
hisobida o 'lc h a n a d ig a n b o 's a g 'a energiyasi m iqdori qulay sharoitda 
ju d a kam b o 'lib , 1 10'|o» 1 1 0 'n eg r/se k n i tashkil etadi.
Q o ro n g 'id a qolgan k o 'z d a q o 'z g 'a lis h vujudga kelishi zarur b o 'lg an
m inim al y o ru g 'lik kvantlari soni 8 dan 47 g acha ekanligini S .1.Vavilov 
k o 'rsa tib berdi.
K o 'ru v adaptatsiyasi.
K o 'z sezuvchanligi b o sh la n g 'ich yoritilish 
d a ra ja sig a , y a ’ni odam yoki h ay v o n n in g rav sh an y o ritilg a n yohud 
q o ro n g 'i bin o d a turganligiga b o g 'liq . Q o ro n g 'i binodan y o ru g 'lik k a
chiqilganda avval k o 'z hech narsani k o 'rm a y qoladi, k o 'z sezuvchanligi 
se k in -a sta kam ay ad i: k o 'z y o r u g 'lik k a n isb a ta n a d a p ta tsiy a la n a d i. 
K o 'z n in g ravshan yoritilish sharoitiga shunday m oslashuvi 
yoru g'lik
a d a p ta tsiya si
deb ataladi. B unga nisbatan teskari xodisa, esa, y a ’ni 
y o r u g ' x o n ad a n q o ro n g 'i x o n ag a k irg a n d a k u za tilad i, bu 
q o ro n g 'i
ad a p ta tsiya si
deb yuritiladi.
Q o ro n g 'u d a turganda to 'r parda sezuvchanligi dastlabki 10 daqiqada 
k o 'z sezuvchanligi 50-80 m arotaba ortadi, so'ngra bir necha soat davom ida 
esa b ir n e c h a o 'n m in g m a ro ta b a g a o sh a d i. Bu ja ra y o n d a k o 'ru v
pigm entlarini qayta tiklanishi m uhim aham iyat kasb etadi. Q orong'ulikda 
k o lb a ch a lar pigm enti ta y o q ch a lar rodo p sin ig a nisbatan tezroq qayta 
tik la n a d i. s h u n in g u c h u n q o r o n g 'u li k n in g b irin c h i d a q iq a la rid a
420

---

adaptatsiyani kolbachalar ta’minlaydi. A daptatsiyaning birinchi bosqichida 
ko’zning sezuvchanligida deyarli o'zgarishlar ro ’y bermaydi, buning sababi 
k o lb a c h a a p p a r a tin in g a b s o ly u t s e z u v c h a n lig i u n c h a lik y u q o ri 
em asligidadir. A daptatsiyaning keyingi bosqichi tayoqcha rodopsinini 
qayta tiklanishi bilan b o g iiq d ir. Bu bosqich faqatgina qorong’ulikda bir 
soat bo 'lg an d ag in a o 'z nihoyasiga yetadi. R odopsinni qayta tiklanishi 
tayoqchalam i y orug’likka keskin sezuvchanligini oshiradi (100000-200000 
m arotaba). Q oron g 'u lik d a faqat tayoqchalar sezuvchanligining ortishi, 
sal-pal yoritilgan narsalar k o 'ru v m aydonining m arkazidan tashqarida 
bo'lgandagina, y a ’ni narsalar to 'r pardaning periferik qism lariga ta ’sir 
etgandagina ular ko'rinadi. K o'ruv adaptatsiyasida k o'ruv pigm entlaridan 
ta sh q a ri, t o 'r p ard a n in g e le m e n tla ri o rasid a g i o 'z a ro a lo q ala rid ag i 
o ' zgarish larham m uhim aham iyat kasb etadi. Q orong' uda gangl ioz huj ayra 
reseptiv m aydonining kengayishi, y a ’ni bir ganglioz hujayraga ko'proq 
fotoreseptorlar ulana olishi aniqlandi. Bu holatda fotoreseptorlam ing 
k o n v erg en siy asi b ip o ly a r n ey ro n la rg a ortsa, o 'z n av b a tid a bip o ly ar 
neyronlarni esa ganglioz hujayralariga konvergensiyasi ortadi. Buning 
natijasida to 'r pardaning p eriferiyasida fazoviy sum m atsiya hisobiga 
y oru g 'lik sezgirligi qoro n g 'u d a ham ortadi.