O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

3. S irkulyator g ip o k siya -
qon aylanishi bu zilg an d a, yu rak -q o n - 
tom ir sistem asi kasalliklarida sodir bo'lad i.
4. G istotoksik g ip o k siya
- h ujayra ichida o k sid lan ish -q ay tarilish
jaray o n i buzilganda (m asalan, sianidlardan zaharlanganda) kuzatiladi.
D a vriy nafas.
N afasn in g bu tu rid a n afas harakatlari soni, uning 
chuqurligi o'zgarishi m um kin. N afasning to 'lq in sim o n o 'sib borishi va 
shu kabi pasayishi, ham da ular o'rtasidagi pauzalar (to 'x tab olish) 5-10-20 
sek va undan uzoqroq davom etadi. B unday holat C heyn-Stoks nafasi 
deb ataladi. Bir necha sekund yoki m inutning bir necha bo'lag id a davom
etgan pauzadan s o 'n g siyrak nafas harakatlari paydo b o 'lad i, u dastlab 
yuzaki bo'lib, keyin chuqurlashib va tezlashib boradi ham da yuqori nuqtaga
332

---

yetgach, yana siyraklashadi va nihoyat to'xtaydi. N avbatdagi pauzadan 
so 'n g ular yana qaytalanadi. Bunday nafas, nafas m arkazining q o 'zg 'alish
xususiyati susayganligiga ham bog'liq. Sog'lom odam da ham uxlayotganda 
bilinar-bilinm as sodir bo'lad i. C heyn-Stoks nafasi M N S zararlanganda: 
m iyada qon aylanish buzilganda va zaharlanganda uchraydi.
Biot nafasi nafas olishning ancha sekinlashishi bilan xarakterlanadi: 
bunda m a ’lum vaq t bir necha sekunddan yarim m inutga qadar nafas 
olinm aydi. B iot nafasi k o 'p in ch a m iya k asalliklarida uchraydi va u nafas 
m arkazi q o 'z g 'a lu v c h a n lig in in g ju d a ham pasayganligini ko 'rsatad i.
Sun 'iy nafas.
N a fa s m arkazi sh ik a stla n g a n d a ish lam a y q o 'y ib , 
m ustaqil nafas olish to'xtaydi, gaz alm ashinuvini ta ’m inlash uchun su n ’iy 
nafas olishi zarur b o 'la d i. S un’iy nafas k o 'k ra k qafasida o 'tk az ila d ig an , 
shuningdek uzoq vaqt davom etuvchi operatsiyalarda va m iorelaksantlar 
yuborilganda q o 'lla n ilad i.
S un’iy nafas oldirishning uch turi bor: 1. N afas y o 'lla ri orqali o 'p k ag a 
h av o n i ritm ik ra v ish d a k iritish 2. K o 'k ra k q a fa sin in g ta b iiy nafas 
harakatlari kabi su n ’iy ravishda ritm ik kengaytirish va kesish 3. N afas 
m uskullarini elektr toki bilan ritm ik stim ullash.
Birinchi usul keng tarqalgan b o 'lib , hozirda ju d a k o 'p lab su n ’iy nafas 
apparatlari m avjud; o g 'iz orqali traxeyaga trubka kiritilib, o 'p k a g a havo 
m a ’lum bosim bilan ballonchadan haydaladi; M axsus m oslam alar havo 
kirishini boshqarib turadi. H avo o 'p k a g a haydalm ay turgan vaqtda esa 
o 'p k a qisilishi hisobiga - nafas chiqarish sust ravishda sodir b o 'lad i. 
O 'p k a g a havoni faol kiritish bilan birga o 'p k a d a n havoni so 'rib oluvchi 
ap paratlar ham yaratilgan. M axsus apparatlar b o 'lm a g an d a tez tibbiy 
yordam berish uchun eng oddiy usul - o g 'iz d a n o g 'iz g a havo yuborish 
usulini tatbiq etish m um kin.
S u n ’iy nafas oldirishni ikkinchi usuli - k o 'k ra k qafasini q o 'l bilan 
ritm ik kengaytirish va qisishning turli usullari. K o 'k ra k qafasini qisish 
to'xtatilgandan so 'n g , k o 'k ra k qafasi sust ravishda kengayadi va o 'p k a g a
havo kiradi. U zoq nafas oldirish uchun esa « tem ir o 'p k a » nomli m axsus 
a p p a r a t q o 'l l a n i l a d i . B u n in g u c h u n o d a m m a x su s y o tg a n h o ld a
jo y lash tirilad i. K am eraning oldingi qism ida bosh, b o 'y in uchun teshik 
va m axsus y oqa bor. Yoqa kam eraning germ etikligini ta ’m inlaydi. Odam
boshi kam eradan tashqarida b o 'lib , k om pressor yordam ida yuqori va 
past bosim hosil qilib turadi. K am erada bosim pasayganda atm osfera 
h a v o s i n a f a s y o 'l l a r i o rq a li o 'p k a g a k ira d i v a k o 'k r a k q a fa s in i 
k e n g a y tirad i. K am erad a bosim o rtg an d a esa k o 'k ra k qafasi q isilib , 
o 'p k ad a n havo chiqadi.
333

---

S u n ’iy nafas oldirishning uchinchi usuli - diafragm al nervni ta ’sirlash 
n atija sid a d ia frag m a q isq a rish in i ta ’m in lash . B u usul n isbatan kam
qo'llanilm oqda.