O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

M a r k a z iy x e m o r e s e p to r la r .
M a rk a z iy x e m o r e s e p t o r la r n in g
joylashgan nuqtasi oxirigacha aniqlanm agan. U zunchoq m iyaning ventral 
yuzasida jo y la sh g a n n eyronlar y ig 'in d isi to 'q im a la ra ro suyuqlikda C 0 2 
tarangligiga va vodorod ionlari m iqdori o 'z g a rish ig a ta ’sirchan.
Markaziy xemoreseptorlar mavjudligini oddiy yo' 1 bilan isbotlash mumkin: 
agar tajribada hayvonlarning arterial va sinokaroti nervlari kesib qo'yilsa, 
ular nafas m arkazining gipoksiyaga sezgirligi yo'qoladi, lekin giperkapniya 
va atsidozga sezgirligi to'liq saqlanib qoladi. Miya o'zagi uzunchoq miyaning 
yuqorisidan kesib qo'yilsa, yuqoridagi xarakterdagi reaksiya kuzatilmaydi. 
Markaziy xem oreseptorlar m iya m oddasida 0,2 m m qalinlikda joylashgan. 
Ikkita reseptor m aydon farq qilinadi va ular o 'rtasida alohida m aydon bor. 
O 'rtadagi maydon 11' ionlari miqdorini sezmaydi. A gar shu maydon buzilsa, 
ikki yon tom ondagi m aydonlar sezgirligi yo'qoladi.
M arkaziy xem oreseptorlar periferik xem oreseptorlarga nisbatan nafas 
m arkaziga kuchliroq ta ’sir k o 'rsa ta d i. O 'p k a v entilyatsiyasini sezilarli 
o 'z g a rtira d i. O rq a m iy a su y u q lig i faol rea k siy a sin in g (PH ) 0,01 ga 
pasayishi o 'p k a ventilyatsiyasini 4 1/min ga oshiradi.
G e p e rk a p n iy a v a a ts id o z m a rk a z iy x e m o re se p to rla r fa o liy a tin i 
kuchaytiradi, gipok ap n iy a va alkaloz torm ozlaydi. A rterial qonda C 0 2
326

---

tarangligi o 'z g a rish in i m arkaziy x em oreseptorlar (20-30 sek) periferik 
x em oresetorlarga (3-5sek) nisbatan sekinroq sezadi.
N afas b o sh q a rilish id a bosh m iya ya rim sh a rla ri p o 'stlo g 'in in g
aham iyati.
N afasni boshqarishda uzunchoq m iya m arkazlaridan tashqari 
M N T ning boshqa qism lari ham qatnashadi. A yniqsa bosh m iya katta 
yarim sharlari p o 's tlo g 'i alohida aham iy atg a ega. U lar tashqi m uhit 
o 'zg a rish lari v a o rganizm ning hayot faoliyati, shuningdek ehtiyojiga 
qarab nafasni m oslashtiradi.
N afas h arakatlarining ritm ik va chuqu rlig in in g ixtiyoriy ravishda 
o 'z g a rtirilish i, sh u n in g d ek nafasn in g 40 -6 0 sek va undan ortiq vaqt 
u sh la b tu rilis h i, b o s h m iy a y a rim sh a rla ri p o 's tlo g 'in in g n a fa sn i 
boshqarishda ishtirok etishini isbotlovchi m isol b o 'la oladi.
lnson va h ayv o n lard a bosh m iya yarim sharlari p o 's tlo g 'in in g ayrim
so h a lari t a ’sirla n g a n d a o 'p k a v e n tily a tsiy a si k u c h a y g a n lig i, ayrim
sohalari ta ’sirlanganda esa o 'p k a vensilyatsiyasi pasayganligi kuzatiladi. 
L im bik soha t a ’sirlanganda o 'p k a v entilyatsiyasi keskin pasayganligi 
kuzatiladi. Bosh m iya yarim sharlari p o 's tlo g 'id a nafas faoliyatiga ta ’sir 
etuvchi alohida so h alar y o 'q . N afasga b o g 'liq o 'z g a rish la m i uning turli 
sohalarini ta ’sirlash y o 'li bilan hosil qilish m um kin. S om atosensor va 
orbital sohalar ta ’sirlanganda sezilarli o 'zg a rish lar nam oyon b o'ladi. A gar 
h ayvonlam ing bosh m iya yarim sharlari p o 's tlo g 'i o lib ta s h la n s a v a 1-2 
min davom ida bir n echa qadam q ilishga to 'g 'r i kelsa, u holda hayvonda 
rivojlangan, uzoq davom etadigan nafas yetishm ovchiligini kuzatish 
m um kin, y a ’ni tez-tez v a kuchaygan nafas. S hundan k o 'rin ib turibdiki, 
M N S n in g y u q o ri qism lari ish tiro k isiz nafas fao liy ati ta sh q i m uhit 
o 'zg a rish la rig a va organizm ga q o 'y ilg a n talabga m oslasha olm as ekan.
Nafasning shartli refleks yo'li bilan o'zgarishi mumkinligi sportchilarda 
s ta r td a n o ld in n a f a s n in g o 'z g a r i s h f a k tl a r in i, y a ’n i m u s o b a q a
b o s h la n is h d a n a v v a l n a f a s n in g c h u q u r la s h is h i v a te z la s h is h in i 
tushuntirib beradi. N afasning start oldidagi bu o 'zg a rish lari m oslanish 
uchun aham iyatli b o 'lib , sportchi organizm ida k o 'p energiya sarflanishini 
h a m d a o k s id la n is h ja ra y o n la r in in g k u c h a y is h in i ta la b q ila d ig a n
m a sh g 'u lo tla rg a tayyorlash im konini beradi. O 'p k a v entilyatsiyasining 
h ajm ini o sh irad ig an nafas h ara k atla rin in g shartli refleks y o 'li bilan 
c h u q u rla sh ish i v a te z la s h is h i, sh u n in g d e k y u ra k q is q a ris h la rin in g
tezlashishi va kuchayishi, natijada qonning m inutlik hajm i ortishi tufayli 
ishlayotgan m uskullarga zarur kislorodning q o 'sh im ch a miqdori yetkazib 
beriladi, hosil b o 'lg a n karbonat angidrid esa ja d a l, jism o n iy ish vaqtida 
qonda karb o n at k islo ta va alm ash in u v n in g boshqa m ahsulotlari (sut
327

---

k is lo ta s i v a h .k ) t o ‘p la n a b o s h la s h d a n a n c h a ilg a riy o q c h iq a rib
tashlanadi. N afasni boshqaruvchi shartli reflek slar m uayyan jism o n iy
ishni m ashq qilish ja ra y o n id a v ujudga keladi. M ashq qilgan odam larda 
nafas boshqarilishining shartli reflektor m exanizm i ancha takom illashgan.
O dam g apirganda v a ashula aytganda nafas h arakatlariga b osh m iya 
katta y arim sharlari p o ‘stlo g ‘ining boshqaruvchi t a ’siri ayniqsa m uhim
aham iyat kasb etadi.