O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

/ -mahalliy javob
2-tez depolyarizasiya
3-reversiya
4-repolyarizasiya
5-manfiy izli potensial
6-musbat izli potensial
Iz potensiallari.
Harakat-potensiali iz potensiallari bilan davom 
etadi. Ularni birinchi bo'lib, D.S. Voronsov qayd qilgan, keyinchalik 
esa J.Erlanger va G.Gasser, shuningdek boshqalar ham mukammal 
o'rgandilar. Iz potensiallar ikki xil ko'rinishda namoyon bo'ladi: manfiy 
va musbat izli potensiallar. Ularning amplitudasi bir necha millivoltdan 
oshmaydi. Iz potensiallari bir necha millisekunddan bir necha o 'n
sekundgacha davom etadi. Ular q o 'zg 'alish tamom bo'lgach, nerv va 
muskul tolalarida sekin davom etuvchi tiklanish jarayonlari bilan 
bog'liqdir. Harakat potensiali va manfiy izli potensiali o'rtasidagi 
o 'z a r o m u n o s a b a tla rn i k o 'r i b c h iq a y lik . K eltirilg an y o z u v d a n
ko'rinadiki, repolyarizasiya fazasi uzoqligi jihatdan teng bo'lm agan 
ikki qismga ajratiladi. Membrana repolyarizasiyasi dastlab tez borib, 
keyin sekinlashadi va asta to'xtaydi. Bu vaqt manfiy izli potensiali 
boshlanishiga t o 'g ' r i keladi. M em brana qisqa muddat davomida 
qisman depolyarizasiyalanib qoladi, taxminan 15 msek davom etadi 
va shundan so'ng, membrana potensiali dastlabki miqdor 85 mv gacha 
to 'la tiklanadi. Manfiy iz potensialni ko'pincha membrananing iz 
depolyarizasiyasi ham deb ataydilar.
Musbat izli potensial membrananing o 'ta qutblanishida, ya'n i 
norm al q u tb lan ish n in g k uchayishida -
(g ip e rp o ly a riza siy a sid a )
ifodalanadi. Bu potensial miyelensiz nerv tolalarida, ayniqsa, yaqqol 
nam oyon b o 'la d i. Tajriba sharoitida nerv tolasi ichiga tetra etil
E .
m
B
bosag'a kuchi
20

---

ammoniy (TEA)-kaliy kanallarini blokatori yuborilsa, repolyarizasiya 
jarayoni pasayadi. Tabiiy sharoitlarda, ushlanib qolgan kaliy oqimi, 
h a r a k a t
p o t e n s i a l i n i n g
g e n e r a s i y a s i d a n
s o ‘ n g , 
h u j a y r a
membranasining giperpolyarizasiyasini ta ’minlaydi, ya‘ni musbat izli 
potensialni yuzaga chiqaradi. Bundan tashqari, musbat izli potensiali 
natriy-elektrogen nasos faoliyati natijasida ham vujudga kelishi 
mumkin.
M i y e l i n l i n e r v t o l a l a r i d a iz p o t e n s i a l i n i n g o ‘z g a r i s h l a r i
m urakkabroq: m anfiy iz potensiali k o 'p g in a hollarda m usbat iz 
potensiali bilan almashinadi, ba’zan esa yangidan manfiy zaryadli 
potensiallar vujudga keladi, so'n gra tinchlik potensiali to ‘liq qayta 
tiklanadi.
H a r a k a t p o t e n s i a l i v u ju d g a k e lis h in in g io n m e x a n iz m i.
Q o ‘z g ‘a l u v c h a n m e m b r a n a l a r d a h a r a k a t p o t e n s i a l i v u j u d g a
k e lis h in in g sababi shuki, m e m b ra n a n in g ion o ‘tk a z u v c h a n lig i 
o'zgaradi.
Yuqorida k o ‘rib o ‘tganimizdek, harakat potensiali kattaligining 
ortib borishi va membrananing zaryad belgisining o'zgarishi, hujayra 
ichiga natriy kirishi bilan bog'liqligini birinchi bo'lib, 1952 yilda 
A.Xodchkin, B.Kats va AXakslilar o'zlarining harakat potensiali kelib 
chiqishini natriy nazariyasida ko'rsatib berdilar. Hujayra ta'sirlanganda 
membrana Na+ ionlari uchun o'tkazuvchanligi K.4 ionlariga nisbatan 
t a x m i n a n 20 b a r a v a r o r t a d i . S h u s a b a b l i ta s h q i e r i t m a d a n
protoplazm aga o 'ta d ig a n m usbat zaryadli N a 4 ionlarining oqimi 
tashqariga chiqayotgan KT ionlari oqimiga nisbatan ancha ortib ketadi. 
Buning natijasida, membrana qayta zaryadlanadi: tashqi yuzasi ichki 
yuzasiga nisbatan manfiy zaryadli bo'lib qoladi. Hozir aytilgan ionlar 
h arakatidagi o 'z g a r is h la r harakat potensialining egri c h iz ig 'id a
k o 'ta r ilu v c h i tarm oq shaklida qayd qilin ad i (d e p o ly arizas iy a). 
Membrananing Na* ionlariga o'tkazuvchanligi juda qisqa vaqt davom 
etadi. Shundan keyin, hujayra tiklanish jarayoni ro 'y beradi, natijada 
membrana N a+ionlarini yana yomon o'tk aza boshlaydi, aksincha K + 
ionlarini yaxshiroq o 'tkaza boshlaydi.
Membrananing N a ’ ionlarini kamroq o'tkazishiga olib keladigan 
jarayonlar