O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

B o ‘s a g ‘a kuchi.
Q o 'z g 'a l u v c h a n t o 'q im a g a t a 's i r etib, unda 
harakat potensialini yuzaga chiqarish uchun zarur bo'lgan eng kam 
ta 's ir kuchi b o 's a g 'a (ta's ir b o 'sa g 'a si) kuchi deb ataladi. B o 's a g 'a
kuchining mutloq miqdori to 'q im alarn in g xossalari va fiziologik 
holatiga, shuningdek ta 'sir berish usullariga ham bog'liq bo'ladi. 
Elektr toki bilan to'qim ani ta'sirlashda ikki xil usuldan foydalaniladi: 
hujayra sirtidan va hujayra ichidan ta'sir etish. Birinchi usulda, ikkala 
elektrod hujayra sirtiga qo'yiladi, ta 'sir ettirilgan tok to'q im aga anod 
sohasidan kirib, katod sohasidan chiqib ketadi, bu usulni kamchiligi 
shundaki; tok t o 'q im a d a ancha tarm oqlanadi: tokning faqat bir 
q ism ig in a m e m b ra n a orqali o 'ta d i, bir qism i esa hujayralararo 
bo'shliqdan o'tadi. Shu sababli, ta'sirlanishda q o 'z g 'a lish vujudga 
kelishi uchun haqiqatda zarur miqdordan k o 'ra ko'p roq tok kuchi 
olish zarur bo'ladi.
T a's irla n ish n in g ikkinchi usuli aniqroq b o 'lib , unda hujayra 
ichiga elektrod kiritiladi (uchining diametri 0,5 
mk
ga teng elektrod 
k ir itila d i), ik k in c h is i esa h u ja y ra s irtig a taq alad i. Bu h o la td a
tutashtirilgan tokning hammasi m em brana orqali o 'tad i, b o 's a g 'a
kuchi miqdori birmuncha aniq bo'ladi. Turli hujayralarda bu kattalik 
har xil bo'ladi.
T a 'sirn in g fo y d a li vaqti.
M e m b ra n a d a q o 'z g 'a l i s h n i yuzaga 
keltirish uchun to 'q im a g a elektr toki ta 's ir etib turadigan minimal 
vaqt tokning kuchiga teskari proporsionaldir (4-rasm). Agar abssissa 
o 'q ig a elektr stim ulning t a ’sir etish uchun ketgan minim al vaqt 
m illisekundlar hisobida, ordinata o 'q ig a esa tok kuchi qiymatlari
23

---

I 
qo'yilsa, kuch-vaqt egri chizig‘i olinadi. Bu egri chiziqni L.Goorveg,
G .V e y s s , L . L a p i k s o ‘n g g i v a q t d a D . N . N a s o n o v l a r t u r l i
q o ' z g ' a l u v c h a n t o 'q i m a l a r u stid a g i t a j r ib a la r d a o 'r g a n g a n la r . 
Q o 'z g 'a lis h n i yuzaga chiqaradigan minim al tok kuchini Lapik - 
reobaza
deb atadi. Bir reabazaga teng tok berilganda, m em branada 
harakat potensialini yuzaga chiqarish uchun zarur bo 'lg an minim al 
vaqt 
fo y d a li vaqt
deb ataladi. Tokning kuchaytirilishi ta'sirning mini- 
1 
mal vaqtini qisqartirishga olib keladi, ammo chegarasiz kuchaytirib
I 
bo'lmaydi.
I
Foydali vaqt (OS) ni aniqlash ancha mushkul, chunki reobaza 
m iq d o ri o z -o z d a n o 'z g a r i b tu rad i. Bu o ' z g a r i s h l a r s o k in lik d a
m e m b ra n a n in g funksional holatdagi o 'z g a ris h la rn i aks ettiradi. 
Shuning uchun L.Lapik boshqa shartli kattalikni taklif etdi va uni 
xronaksiya
deb atadi. Xronaksiya - q o 'z g 'a lu v c h an to'q im aga ikki 
reobaza tok kuchi bilan ta 'sir etib turganda, uni qo'z gatish uchun 
zarur b o 'lg a n qisqa vaqtdir (OD). X ronaksiyani aniqlash u s u li-
xronaksimetriya deb ataladi. Bu usul faqatgina tadqiqotlardagina emas, 
balki klinik amaliyotda ham muhim ahamiyatga ega. Umuman olganda, 
xronaksimetriyadan insonlarning nerv-m uskul tizimiga funksional 
baho berishda unumli foydalaniladi. Ulardagi organik o'zgarishlar 
mushak va nerv to'q im alarda xronaksiya kattaligining oshishi bilan
24

---

kechadi, bu o ‘z navbatida katta diagnostik ahamiyati bilan ham 
xarakterlidir.
T a 's ir k u c h in i o r tib b o r is h tik lig i.
N e r v y o k i m u s k u l 
ta 'sirlan ish in in g b o 's a g 'a miqdori stim ulning qancha vaqt ta 's ir 
etishigagina emas, balki stimul kuchining ortib borish tikligiga ham 
bog'liq. Ta'sir b o 'sa g 'a si to 'g 'ri burchak shaklidagi tok zarblaridan 
eng kam miqdorda bo'ladi, bunday tok zarblari kuchining maksimal 
darajasi tez ortib borishi bilan farqlanadi. T o 'g 'ri burchak shaklidagi 
tok zarblari o'rn ig a chiziq yoki eksponensial ravishda ortib boruvchi 
stimullar tatbiq etilsa, b o 's a g 'a la r kattaroq b o 'lib chiqadi, tok kuchi 
qancha sekin ortib borsa, b o 's a g 'a la r shuncha ko'p roq oshib boradi.
Tokning ortib borish tikligi bir qadar minimal miqdordan pastroq 
k a m a y g a n d a tok qaysi oxirgi k u ch ig ach a o sh irilm asin , harakat 
potensiali mutlaqo paydo bo'lmaydi. Buning sababi shuki, ta'sir kuchi 
orttirilgan vaqtda to'qim ada faol o'z garishlar r o 'y berib ulguradi, bu 
o'z garishlar esa b o 'sa g 'a n i oshirib, q o 'z g 'a lish n in g kelib chiqishiga 
to'sqinlik qiladi.
Q o 'z g ' a l u v c h a n t o 'q i m a n i n g s ek in o rtib b o ru v c h i t a 's i r g a
s h u n d a y m o s l a s h i s h h o d i s a s i