O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

R e s e p to r la r n in g u m um iy q o 'z g 'a lis h m e x a n izm la ri.
R e s e p to r 
hujayralarida tashqi m uhitdan berilgan ta ’sirotlar yangi reseptor signaliga 
aylanadi yoki sensor signali transduksiyasi am alga oshiradi. Bu jarayon 
3 bosqichni o 'z ichiga oladi.
403

---

1. Hid taratuvchi m o lek u lay o k i ta ’m biluv m oddasi (hid biluv, ta ’m 
b ilu v )y o ru g ‘lik (kuruv)yoki m exanik ta ’sirotlar bilan reseptorlar hujayra 
m em branasida jo y la sh g a n oqsil m olekulasi bilan o ’zaro aloqasi yuzaga 
chiqadi.
2. R eseptor hujayralarida sensor signallam ing hosil b o ’lishi va uning 
uzatilishiga bo g ’liq b o ’lgan ja ra y o n lar ro ’y beradi.
3. R eseptor m em branasida jo y la sh g a n ion kanallari ochilish va ular 
orqali ion tok oqim i o ’ta boshlaydi. Bu o ’z navbatida resep to r hujayra 
m em branasini d ep o ly ariza tsiy ag a u chratadi (re sep to r poten siali deb 
ataluvchi potensial y uzaga chiqadi).
B irlam chi sezuvchi re se p to rlard a bu p o te n sia l m em branani o ’ta 
sezu v ch an qism larga t a ’sir etib, h arak at p o ten sialn i g en e ratsiy asin i 
y u z a g a c h iq a ra d i - (e le k tr n erv im p u lsla ri). Ik k ila m c h i-s e z u v c h i 
re se p to rla rd a , re se p to r h u ja y ra la rn in g p re sin a p tik m e m b ra n a sid a n
m ediatorlar ajratilishini yuzaga chiqaradi. M ediator (m asalan, atsetilxolin) 
birinchi neyronni postsinaptik m em branasidagi qutblanishni o ’zgarishiga 
olib keladi (postsinaptik potensial generatsiyasi yuzaga chiqadi) sensor 
tiz im n in g b irin c h i n e y ro n id a hosil b o ’ lgan p o s ts in a p tik p o te n sia l 
generator potensial deb ataladi.
S e n s o r tiz im n i a b s o ly u t s e z g ir lig i b o ’s a g ’a r e a k s iy a s i b ila n
o ’lchanadi. Sezgirlik va b o ’sag’a bularxarakteriga k o ’ra bir-biriga qarama- 
qarshi tushunchalardir: b o ’sa g ’a qancha yuqori b o ’lsa, sezgirlik shuncha 
past yoki aksincha.
R eseptor elem e n tla rin i a d e k v at t a ’sirlo v c h ila rg a (o d atd a , ularga 
evolyutsion m oslashgan) sezuvchanligi ju d a yuqori. M asalan, hid biluv 
reseptori, hid taratuvchi bitta m olekula ta ’sirida ham - hid bilish ro ’yobga 
chiqadi. Eshituv reseptorlam ing sezuvchanligi ham m e ’yorida: agar u 
ju d a yuqori b o ’lganida edi, biz q u lo g ’im iz ostida doim o shovqin eshitgan 
bo ’lardik.