O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

I.S ekin d a vriy o ksidlanuvchi turdagi
muskul tola. Bu tolalar 
mioglobin oqsiligajuda boy bo'ladi, u 0 2 biriktirib olish xususiyatiga 
ega ( o ‘zining x ususiyatiga k o ‘ra gem o g lo b in g a yaqindir). Agar 
mushak asosan shunday tolalardan tashkil topsa, uning t o ‘q qizil 
rangi hisobiga qizil k o ‘rinadi va bunday muskullarni qizil muskullar 
deb ham ataydilar. Bu muskullar inson va hayvonlarning holatini 
ushlab turishda ahamiyatlidir. Bunday 
m u s k u l
t o l a l a r i n i n g
charchashi sekin yuzaga chiqadi, buning sababi shuki mazkur tolalar 
mioglobin va mitoxondriyalarga ju d a boydir. Charchashdan keyingi 
tiklanish ham tez r o ‘yobga chiqadi.
2 . Tez d a v r iy o k s id la n u v c h i tu r d a g i
m u s k u l to la . B u n d a y
tolalardan tashkil topgan muskullar tez qisqarish xususiyatiga ega 
b o 'la d i, c h a rc h a s h esa uzoq vaqt deyarli sezilm aydi. Bu holat 
quyidagicha izohlanadi: birinchidan, tolalarda mitoxondriyalar ko‘pligi 
b o'lsa, ikkinchidan esa oksidlanish fosforlanish y o ‘li bilan k o ‘p 
miqdorda ATF ning hosil b o ‘lishidadir. Bunday tolalarning asosiy 
vazifasi tez va kuchli harakatlarni yuzaga chiqarishdagi ishtirokidir.
3. 
Tez davriy g liko litik oksidlanish turidagi
muskul tola. Bunday 
tolalarning xarakterli tomoni shundaki, ulardagi ATF glikoliz hisobiga 
hosil b o 'la d i. B o sh q a to lalarg a nisb atan k am roq m ito x o n d riy a 
ushlaydi. Bu turdagi tolalardan tashkil topgan mushaklar tez va kuchli 
qisqaradi, lekin tez charchaydi. Bunday tolalarda mioglobin bo'lmaydi, 
shu sababdan bunday tolalar oqish rangda bo'ladi, shuning uchun 
bunday muskullarni oq muskullar deb ham ataydilar.
A.Tonik tolalar.
Yuqorida ko'rsatilgan tolalardan farqi shundaki, 
tonik to lalard a h a r a k a tla n tiru v c h i akson j u d a k o 'p l a b sinaptik
49

---

aloqalarni hosil qiladi. Tolalarning qisqarishi sekin amalga oshadi, 
chunki miozin ATF azasining faolligi ju d a past boTadi. Tolaning 
b o ‘shashishi ham o ‘z navbatida sekin amalga oshadi. Bu turdagi 
muskul tolasi izometrik tartibda juda yaxshi ishlaydi. Bu mushak tolalari 
harakat potensialini generatsiyalamaydi va «bor yoki y o ‘q» qonuniga 
ham b o ‘y sunm aydi. Insonlarda bunday turdagi m u sk u l tolalari 
k o ‘zning tashqi muskullari tarkibida ko ‘p bo'ladi.
Muskul tolalarining tuzilishi va funksiyasi o 'rta s id a bog'lanish 
m a v ju d . T a d q i q o t l a r d a k o 'r s a t i l i s h i c h a , te z d a v r iy t o l a l a r d a
s a r k o p l a z m a t i k t o ‘ r y a x s h i r i v o j l a n g a n , T -tiz im h a m y a x sh i 
ta rm o q la n g a n . Sekin d a v riy to la la rd a esa s a r k o p la z m a tik t o ‘r 
u n c h a lik r iv o jla n m a g a n , T-tizim ham yaxshi tarm o q la n m a g a n . 
B undan tash q ari, sa rk o p la z m a tik t o 'r d a g i k a lsiy n a so sla rin in g
faolligi ham har xil: tez tolalarda uning faolligi ancha yuqori, bu esa 
mushak tolalarining tez bo'shashishini ta'm inlaydi. K o 'p la b skelet 
m uskullarida bajaradigan funksiyasidan kelib chiqib, u yoki bu 
muskul tolasi k o 'p bo'ladi.
Skelet m uskullarining fu n ksiya la ri va xossalari.
I n s o n l a r d a
skelet muskuli tayanch-harakat apparatning asosiy qismini tashkil 
qiladi va bunda skelet muskullari quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1 .Inson gavdasini muayyan holatda ushlab turishini t a ’minlaydi.
2.Tananing fazodagi harakatida ishtirok etadi.
3 .G a v d a n in g ayrim a 'z o l a r i n i b ir-b irig a n isb a ta n siljishini 
ta'minlaydi.
4.Muskullar energiya manbai bo'lib, xizmat qiladi.
Skelet m uskullarining fiz io lo g ik xossalari.
1.
Q o 'zg 'a lu vc h a n lik
- berilgan ta'sirlarga ion o'tkazuvchanligi 
va m em brana potensiali o 'z g a rish i bilan ja v o b berish xossasiga 
aytiladi. Tabiiy sharoitlarda, motoneyrondan sinaps y o rig 'ig a ajralib 
chiqadigan atsetilxolin mediatori ta'sirlovchi bo 'lib , hisoblanadi. 
Laboratoriya sharoitida k o'p incha ta'sirlovchi sifatida elektr tokidan 
foydalaniladi. Elektr bilan ta 's irla n g a n d a avvaliga nerv tolalari 
qo'zg'aladi va nerv oxirlarida atsetilxolin mediatori ajralib chiqadi, bu 
holda m uskulni vositali ta 's irla n is h kuzatiladi. Bundan k o 'rin ib
turibdiki, muskulga nisbatan nerv qo'zg'aluvchandir.
2 . 0 ‘tkazuvchanlik
- muskul tolasi bo'y lab harakat potensialini 
o'tkazishidir.
3
.Q isqaruvchanlik
- muskul qo 'zg 'alg an d a, uning kaltalanishi 
yoki taranglanishi tushuniladi.
50

---

M u sk u ln in g q is q a r is h m exa n izm i.
S k e le t m u s k u li s h u n d a y
murakkab tizimki, u kimyoviy energiyadan mexanik energiya va issiqlik 
hosil qiladi. Hozirgi kunda bunday «hosil» qilishning molekulyar 
mexanizmi yaxshi o'rganilgan.
S k e le t m u sku lla rin in g tuzilishi.
Muskul tolasi o ‘zida maxsus 
qisqartiruvchi apparat - miofibrillalarni ushlovchi membrana bilan 
o ‘ralgan k o ‘p yadroli tuzilmadir. Mushak tolasining muhim tarkibiy 
komponentlari: mitoxondriya, sarkoplazmatik retikulum va ko‘ndalang 
naycha T-tizimdir.
A 
I 
Л 
1 
A
и 
/. 
^ a 
i
и
Sarkomer
Bo'shashish
/
4 
Qisqansh
■- ■ 
f
1
J
----------------------- 
Z
H
7.
7. 
H 
7