|
18-jadval. Sug‘oriladigan tuproqlarning sho‘rlanganlik darajasi
(Mirzacho‘l, 2014 yil ,oktyabr)
Tuproq
kesimi
Qatlam, sm
Suvli so‘rim tarkibi, quruq tuproqqa nisbatan, %
Sho‘rlanish
darajasi
Quruq
qoldiq
HCO
3
Cl
SO
4
“Boyovut-1” hududi
C-670
0-100
0,712
0,029
0,043
0,421
o‘rtacha
0-200
0,628
0,027
0,042
0,375
C-687
0-100
0,850
0,031
0,058
0,498
o‘rtacha
0-200
0,618
0,026
0,061
0,343
C-752
0-100
0,563
0,024
0,034
0,344
kam
0-200
0,338
0,029
0,040
0,168
C-767
0-100
0,285
0,026
0,036
0,146
kam
0-200
0,665
0,021
0,061
0,377
C-776
0-100
0,620
0,024
0,036
0,376
kam
0-200
0,898
0,021
0,035
0,560
C-782
0-100
0,795
0,020
0,137
0,386
kuchli
0-200
0,640
0,020
0,119
0,298
C-901
0-100
0,623
0,036
0,016
0,389
kam
0-200
0,573
0,034
0,010
0,365
C-909
0-100
1,173
0,037
0,012
0,759
kam
0-200
0,663
0,024
0,038
0,385
“Boyovut-3” hududi
C-1100
0-100
0,355
0,025
0,051
0,171
o‘rtacha
0-200
0,340
0,031
0,017
0,179
C-1114
0-100
0,551
0,027
0,021
0,330
kam
0-200
0,965
0,021
0,021
0,609
C-1257
0-100
0,685
0,032
0,058
0,344
o‘rtacha
0-200
0,883
0,026
0,065
0,444
C-1271
0-100
1,283
0,025
0,053
0,667
o‘rtacha
0-200
0,773
0,027
0,042
0,394
C-1300
0-100
0,703
0,043
0,029
0,367
kam
0-200
0,923
0,035
0,014
0,481
C-1309
0-100
1,363
0,031
0,090
0,710
o‘rtacha
0-200
0,893
0,037
0,046
0,461
Zovurlar tizimini umuman va ayniqsa birlamchi zovurlarning
ko‘rsatkichlari (nishabligi, chuqurligi, orasidagi masofa) mazkur
96
hududlarda tarqalgan tuproqlarning litologo-geomorofologik tuzilishi, suv-
fizik xossalari, gidrogeologik sharoitlarni nazarda tutgan holda ilmiy
asoslangan va tabaqalashtirilgan holda belgilanmagan. Qizig‘i shundaki,
o‘zlashtirilayotgan yerlarda keng miqyosda qurilayotgan zovurlarning
(ochiq, yopiq) asosiy ko‘rsatkichlari-konstruktiv elementlari mazkur
hududda tarqalgan tuproqlarning litologo-geomorfologik tuzilishi, suv-
fizik va boshka xossalarining o‘tkazilgan tajriba, kuzatuvlardan olingan
ma’lumotlar asosida tanlanmagan. Ularning samaradorligi loyihada
yagona «andoza» (shablon) tarzda qabul qilinib, qurilgandan so‘ng
o‘rganilgan.
Loyihalarda qabul qilingan “me’yorda” zovurlar tizimining
qurilishiga qaramasdan, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishga kiritilgan
hududlarda tarqalgan tuproqlarning suv-tuz tartibini yo‘naltirilgan-maqbul
tarzda boshqarishga erishilmadi. Yetishtirilayotgan ekinlarni (asosan,
g‘o‘za, beda va qisman sholi) jadal sug‘orish oqibatida avtomorf
namlanish tartibiga mansub bo‘lgan tuproqlarda vaqt o‘tishi bilan yarim
gidromorf, gidromorf namlanish tartibi shakllandi. Yer osti suvlarining
jadal ko‘tarilishi natijasida tuproqning pastki (C, D genetik qatlamlari)
qismida asrlar davomida shakllangan zaharli tuzlar harakatga keldi va
o‘simliklar ildizi tarqalgan qatlamda muntazam ravishda yig‘ila boshladi.
Ko‘p yillar davomida olib borilgan kuzatuvlarda olingan ma’lumotlarga
qaraganda, ayrim dalalar misolida tuproqning yuqori qatlamida tuzlarning
davriy yig‘ilish koeffitsienti 1,23-1,52 ni tashkil etadi.
Sho‘rlangan yoki sho‘rlanishga moyil yerlarning meliorativ
holatlarini yaxshilash - tuproqning o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamida
suvda eriydigan zaharli tuzlarning ekinlarga zarar keltirmaydigan
darajagacha (0-100 sm qatlamdagi qumloq, yengil va o‘rta qumoq
tuproqlarda xlor ion miqdori 0,02-0,03%, og‘ir qumoq va soz tuproqlarda
0,01-0,015 %) kamaytirish agromeliorativ va gidromeliorativ tadbirlar
samaradlorligini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Tuproq
qatlamidagi tuzlar, asosan, agromeliorativ tadbirlar-sho‘r yuvish va
yetishtirilayotgan ekinlarni sug‘orishda biologik talabidan 10-30 %
ortiqcha suv berish hisobiga, kam darajada sho‘rlangan tuproqlarda esa
tuzga chidamli o‘simliklar (shirinmiya, oq jo‘xori, beda va boshqalar)
97
yetishtirilsa kamayadi. Gidromeliorativ tadbirlar - zovurlar tizimi esa yer
osti suvlar sathini pasaytirish hisobiga sho‘r yuvishga berilayotgan suv
samaradorligini oshiradi (qatlamga shimilayotgan suv bilan tuzlar
yuvilishini jadallashtiradi), yoz oylarida ildiz tarqalgan qatlamda tuzlar
harakatiini ma’lum darajada susaytiradi. Lekin tuproqning yuqori
qatlamidagi tuzlar miqdorini deyarli kamaytirmaydi.
Ma’lumki, agrar soha samaradorligini belgilovchi asosiy iqtisodiy
ko‘rsatkich tuproq unumdorligi hisoblanadi. Tuproq unumdorligi uning
suv-fizik, agrokimyoviy, kimyoviy, biologik va boshqa xossalarini
maqbullashtirishga
yo‘naltirilgan
agrotexnik
va
agromeliorativ
tadbirlarning hosilasidir.
Ko‘p yillar davomida olingan ma’lumotlarning qiyosiy taqqoslash va
tahliliga qaraganda respublikadagi sug‘oriladigan, ayniqsa cho‘l qismidagi
yerlarning meliorativ holatini yaxshilashga ko‘pdan-ko‘p mablag‘,
moddiy-texnik zaxiralar sarflanishiga qaramasdan tuproqlarning ishlab
chiqarish qobiliyati so‘nggi 30-40 yil davomida sezilarli darajada
pasaygan. Jumladan, 1970-2010 yillar davomida sifati “eng yaxshi” (80-
100 ball) tuproqlar maydoni 6,4, “yaxshi” lar (60-80 ball) esa 2,2 baravar
kamayishi hisobiga sifati “o‘rta” (40-60 ball) va “o‘rtacha past” (20-40
ball) lar maydoni mutanosib ravishda 2,1 va 3,8 barobar oshgan.
Sug‘oriladigan yerlar sifatini keskin pasayishi sho‘rolar davrining
so‘nggi yillari yorqin namoyon bo‘ldi. Shu davrda qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishini tashkil etish uchun tabiiy unumdorligi past tuproqlar (yerlar)
ham o‘zlashtirilgandi. Ularni ishlab chiqarish qobiliyatini oshirish uchun
birinchi navbatda suv-fizik, kimyoviy, biologik xossalarini tubdan
yaxshilashga yo‘naltirilgan tadbirlarni qo‘llash talab qilinardi. (19-jadval)
Ming afsus, sho‘rolar davrida Orol dengizi xavzasidagi yerlarni
o‘zlashtirishga oid qo‘llanmalarda, meliorativ tizimlarni loyihalash va
qurishda mazkur hududlarda tarqalgan tuproqlarning nisbatan past tabiiy
unumdorligini ifodalovchi noqulay (suv-fizik, kimyoviy, biologik)
xossalarini yaxshilaydigan o‘ziga xos tadbirlarni tabaqalashtirgan holda
qo‘llash
nazarda
tutilmagan.
Shu
bois
mazkur
hududlarda
yetishtirilayotgan
o‘simliklarning
hosildorligi
past,
olinayotgan
mahsulotga sarflanayotgan xarajat va suv samaradorligi past.
98
Do'stlaringiz bilan baham: |
