|
101
4.2. Sug‘oriladigan tuproqlarning sho‘rtoblanishi
Respublikaning sug‘oriladigan dehqonchilik rivojlangan cho‘l
mintaqalarida
yerlarning
meliorativ
holatini
ifodalovchi
asosiy
ko‘rsatkichlardan biri tuproqning sho‘rlanishi va sho‘rtoblanishi
hisoblanadi. Ko‘p yillar davomida ilmiy-tadqiqot ishlarining tarkibi va
yo‘nalishi,
gidromeliorativ,
agromeliorativ
tadbirlarning
asosiy
ko‘rsatkichlarini ilmiy, texnik-iqtisodiy asoslash, loyihalash va qurish,
asosan, tuproqning o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamida suvda eriydigan
zararli tuzlar miqdorini kamaytirish, yer osti suvlar sathini maqbul
chuqurlikda boshqarishga yo‘naltirilgan. Hozirgi davrda sho‘rlangan yoki
sho‘rlanishga moyil yerlar meliorativ holatini (sho‘rlanish darajasi, turi,
hududlarda tarqalishi) baholashga oid turli tasniflar ishlab chiqilgan, har
bir
vohaning
tuproq-meliorativ
holatini
inobatga
olgan
holda
agromeliorativ tadbirlar tarkibi, me’yori, qo‘llash davri, gidromeliorativ
inshootlarning (zovur va b.q) asosiy konstruktiv elementlari (turi,
chuqurligi,
orasidagi
masofa)
me’yoriy-uslubiy hujjatlar tarzida
tasdiqlangan va amaliyotda qo‘llanilmoqda. Lekin mazkur tuproqlarning
sho‘rtoblanishi, sug‘orish natijasida tarkibi va o‘zgarishini izohlovchi
miqdoriy ko‘rsatkichlarini tasnifiy asoslari yaratilmagan ularning
unumdorligini qayta tiklashga oid ilmiy-tadqiqot ishlari deyarli olib
borilmagan.
Rasmiy e’lon qilingan ma’lumotlarga qaraganda (S.A.Vladichenskiy,
V.A.Kovda, Ya.V.Peyve, N.G.Minashina va b.q.) respublika hududida
tarqalgan bo‘z tuproqlar tarkibida karbonatli birikmalarning mavjudligi
sababli sho‘rtoblanish jarayoni sodir bo‘lmasligi mumkin degan fikr-
mulohazalar
mavjud.
Shunga
qaramasdan
Mirzacho‘lning
sug‘orilmaydigan hududlarida sho‘rtoblangan tuproqlar ham tarqalganligi
qayd qilingan (L.P. Rozov, V.A. Kovda, A.N. Rozanov).
Sho‘rtoblarni o‘ziga xos fizikaviy xossalari shundan iboratki, ularning
donador qatlami nam holatda ko‘pchib, yopishqoq bo‘ladi, yog‘ingarchilik
suvlari tuproq sathida uzoq vaqt to‘xtab qoladi, tezda qurimaydi.
Qurigandan so‘ng, bu qatlam chatnab tikka yoriqlar paydo bo‘ladi.
102
Sho‘rtoblangan tuproqning qattiqligi va hajmiy zichligi katta, g‘ovakligi
esa kam bo‘ladi.
Tuproqlarning sho‘rtoblanish jarayonida singdiruvchi sig‘imiga natriy
kationining kirishi natijasida ularning organik va mineral qismidagi sharoit
o‘zgaradi, eritmada ishqoriy muhit paydo bo‘ladi.
Tabiiy sharoitda sho‘rtoblarning paydo bo‘lishi quyidagi sabablarga
bog‘liq:
- tuproqni neytral natriyli tuzlar bilan sho‘rlanishi, ularning tarkibida
kalsiy
tuzlarining
ko‘p
miqdorda
bo‘lmasligi,
sho‘rxoklarni
sho‘rsizlanishi,
- tarkibida soda bo‘lgan kam minerallashgan eritmaning tuproqqa
ta’sir etishi,
- sho‘rlangan ona jinsli tuproqlarda biogen jarayon ta’sirida
- natriyli tuzlarni to‘planishi, shu jumladan sodaning kapillyar
naychalar orqali yuqori qatlamlarga (yuzaga) ko‘tarilishi va kuchli qizishi,
- tuproqlarda sho‘rtoblanish xususiyatlarni shakllanishiga ko‘p
miqdorda turli shakldagi gidrofil kolloidlarning galmiroliz jarayoniga
uchrashi ,
- tuproqdagi kalsiy shakllarining miqdoriga nisbatan karbonatli
kalsiyning
kamayib
borishi
ham
sho‘rtoblanishga olib keladi.
(Ramazonov, Axatov, Toshqo‘ziev, 2007)
O‘tgan asrning 70-80 yillarda ayrim hududlarida o‘tkazilgan tadqiqot
va kuzatuvlarda olingan ma’lumotlarga qaraganda sug‘oriladigan
dehqonchilik mintaqasi tuproqlari singdiruvchi kompleksida natriyning
miqdori jami kationlar yig‘indisining 5 % idan kam bo‘lib, ushbu tuproqlar
sho‘rtoblanmagan tuproqlar turkumiga kiradi. Jumladan, L. Tursunov
(1972 y) Xorazm viloyati tuproqlarining singdiruvchi kompleksida natriy
kationi 1,21-4,79 % M. Umarov (1974 y) esa Qashqadaryo viloyatida
tarqalgan och tusli bo‘z va taqir tuproqlarda natriy kationi ekanligini qayd
qilgan.
So‘nggi yillarda sug‘oriladigan mintaqaning ayrim hududlarida
sho‘rtoblangan va sho‘rtoblanishga moyil tuproqlar mavjudligi, ularning
sho‘rtoblanish darajasini vaqt o‘tishi bilan oshib borishi qayd qilinmoqda.
O.Ramazonov va boshqalar (1977 y), O.Komilov va boshqalar (1995 y)
Jizzax viloyatining Obruchev past-tekisligida tarqalgan och tusli o‘tloqi
103
bo‘z tuproqlar singdiruvchi kompleksida natriy kationining miqdori ayrim
hollarda 77 % ni tashkil etishini qayd qilganlar. Sirdaryo viloyatining
o‘tloqi bo‘z tuproqlarida singdirilgan natriy miqdori 12-16 % ga teng
(M.Toshqo‘ziev, 2003 y).
Xorazm viloyatining o‘tloqi tuproqlari (Urganch, Shovot tumani)
singdiruvchi kompleksida natriy kationi 33,3-37,3 foizini tashkil etadi
(O.Axmedov, M.Ro‘zmetov, 2002 y). Tahlillar natijalariga ko‘ra
singdiruvchi komleksda natriy kationining ortib borishi ularni o‘zlashtirish
(sug‘orish) davriga bog‘liq. Jumladan, yangi o‘zlashtirilgan o‘tloqi
tuproqlarda natriy kationi 12,8-21,8 % ni, sug‘oriladigan o‘tloqi
tuproqlarda 34,9-43,7 % ni, botqoq o‘tloqi tuproqlarda 20,4-35,3 % ni
tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
