O ramazonov, S. S. Buriyev meliorativ tuproqshunoslik

16-jadval. Tuproqning sho‘rlanish turi va tuz berish qobiliyati  
bo‘yicha ma’lumotlar 
Yuviladigan 
qatlamdagi 
quruq qoldiq 
miqdori, 
% 
Xlor 
miqdori, 
% 
Quruq qoldiq tarkibi bo‘yicha tuproqlar xili 
Xloridli 
(40-60% 
gacha) 
Sulfat-
xloridli 
(25-40% 
gacha) 
Sulfat-
natriyli 
(10-25% 
gacha) 
Sulfatli, 
Natriyli, 
Kalsiyli  
(0-10% 
gacha) 
1. Mexanik tarkibi bo‘yicha yengil  va o‘rta qumoq tuproqlar 
0,2—0,5 
0,5—1,0 
1,0—2,0 
2,0—3,0 
0,001 
0,033 
0,068 
0,964 
α=0,62 
α=0,62 
α=0,62 
α=0,62 
α=0,72 
α=0,72 
α=0,72 
α=0,72 
α=0,82 
α=0,82 
α=0,82 
α=0,82 
α=1,18 
α=1,18 
α=1,18 
α=1,18 
2. Mexanik tarkibi bo‘yicha og‘ir qumoq va soz tuproqlar 
0,2—0,5 
0,5—1,0 
1,0—2,0 
2,0—3,0 
0,001 
0,033 
0,068 
0,964 
α=1,22 
α=1,22 
α=1,22 
α=1,22 
α=1,32 
α=1,32 
α=1,32 
α=1,32 
α=1,42 
α=1,42 
α=1,42 
α=1,42 
α=1,78 
α=1,78 
α=1,78 
α= 1,78 
Formuladagi sonlarning logarifmik qiymati 
lg 1 = 0 
lg 2= 0,3 
lg 3 = 0,49 
lg 4= 0,67 
lg 5 = 0,68 
lg 6= 0,81 
lg 7= 0,90 
lg 8 = 0,96 
lg 9 =0,98 
lg 10 = 1 
lg 11 = 1,17 
lg 12 = 1,18 
lg 13 = 1,20 
lg 14= 1,21 
lg 15= 1,22 
lg 16 = 1,16 
lg 17 =1,20 
lg 18 = 1,25 
lg 19= 1,29 
lg 20 = 1,32 
 

---

88 
3.10. O‘simliklarni sug‘orish me’yorini hisoblash 
 
Sug‘orish me’yori deb, bir marta sug‘orish uchun kerak bo‘ladigan 
suv miqdoriga aytiladi. Mavsumiy sug‘orish me’yori esa, ma’lum ekinni 
o‘sib  rivojlanishi  davomida  sug‘orish  uchun  sarflanadigan  suv 
miqdorining umumiy yig‘indisidir. 
Sug‘orish me’yorini hisoblash uchun 3 ta ko‘rsatkichni bilish kerak. 
Ularga  dala  nam  sig‘imi  (DNS),  ma’lum  ekin  uchun  tuproqdagi  o‘simlik 
o‘zlashtira  oladigan  namlikning  pastki  chegarasi  va  suv  bilan  
to‘yintiriladigan qatlam qalinligi kiradi. 
G‘o‘zani sug‘orish uchun bajariladigan hisoblashni ko‘rib chiqamiz. 
G‘o‘zaning yaxshi o‘sishi, rivojlanishi uchun sug‘orishni  tuproqdagi dala 
nam  sig‘imi  (DNS)  ning  70  %  dan  kam  bo‘lmagan  namlikda  boshlash 
lozim.  Tuproqdagi  DNSning  miqdori  (100  %)  va  boshlang‘ich  namlik 
(70%), orasidagi farq  sug‘orish  me’yorini  tashkil etadi. Tuproqdagi DNS 
ularning  mexanik  tarkibiga  qarab  har  xil  bo‘lganligi  uchun  sug‘orish 
me’yori ham har xil bo‘ladi. 
Sug‘orish me’yori quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
W = (A - B) . h + K, 
bu yerda: W- sug‘orish me’yori, 
gа
м /
3
; 
A  –  tuproqning  ma’lum  qatlami  uchun  to‘g‘ri  keladigan  hajm 
foizidagi (%) o‘rtacha dala nam sig‘imi (DNS); 
V  –  qatlamdagi  sug‘orishdan  oldingi  o‘rtacha  namlik  (DNS  ga 
nisbatan 70% hisobida); 
H – tuproqning namlanishi kerak bo‘lgan qatlam qalinligi, sm; 
K – sug‘orish vaqtida bug‘lanishga sarf bo‘ladigan suv miqdori (u W 
dan 5-10 % hisobida olinadi), 
gа
м /
3
. 
Tuproqlarning mexanik tarkibga qarab dala nam sig‘imi foiz hisobida 
quyidagicha bo‘ladi: 
a) qumloq tuproqlar: 12-15 %; 
b) yengil qumoq tuproqlar: 15-18 %; 
v) o‘rtacha qumoq tuproqlar: 18-22 %; 
g) og‘ir qumoq tuproqlar: 22-25 %; 
d) soz tuproqlar: 25-28 %. 

---

89 
Agar  A  massaga  nisbatan  20%  hisobida,  hajm  massasi  1,3  g/sm
3
  
bo‘lsa, u hajmiga nisbatan A . dv = 20 . 1,3 = 26 % bo‘ladi. 
Bu vaqtda B ni topish uchun: 
100 % – 70% 
26 % – B (x), 
2
,
18
100
70
26
)
(



х
В
, 
(A-B) = 26 - 18,2 = 7,8% bo‘ladi. 
70 sm li tuproq qatlamini namlash uchun sug‘orish me’yori: 
W = 70 . 7,8 = 546,0 m
3
/ga ga teng bo‘ladi. 
Bug‘lanishga sarf bo‘ladigan 10% ni hisobga olganda jami sug‘orish 
me’yori: 
W = 546 + 54,6 = 600,6 m
3
/ga ni tashkil etadi. 
Bunda 54,6 m
3
/ga - bug‘lanishga sarflangan 10% namlik miqdori.