O ramazonov, S. S. Buriyev meliorativ tuproqshunoslik

4-bob.  SUG‘ORILADIGAN TUPROQLARNING                     
MELIORATIV HOLATI 
 
4.1. Sug‘oriladigan tuproqlarning sho‘rlanishi 
 
O‘tgan  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  respublikaning  tekislik 
qismida  jadal  amalga  oshirilgan  keng  qamrovli  tashkiliy-boshqaruv  ishlar 
natijasida  yangi  yerlarni  o‘zlashtirish  hisobiga  sug‘oriladigan  yerlar 
maydoni,  yetishtirilayotgan  qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlarining  yalpi 
miqdori  keskin  oshdi.  Qishloq  infrasturukturasi  shakllandi,  aholini  ish 
bilan  ta’minlanganlik  darajasi  yaxshilandi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  mavjud 
suv  zaxiralarini  inobatga  olmasdan  yangi  yerlarni  o‘zlashtirish  natijasida 
«atrof  muhit  –  sug‘oriladigan  dehqonchilik»  tizimida  nomutanosiblik 
vujudga  keldi.  Sug‘oriladigan  dehqonchilik  yuritiladigan  hududlarda  suv 
tanqisligi, daryolar suvi sifati, ekologo-meliorativ holatining yomonlashuvi 
kuzatilmoqda. 
 
Tabiiy  iqlim,  gidrologik,  gidrogeologik  sharoitlarning  o‘zgarishi  va 
antropogen  omillar  ta’sirida  Orol  dengizi  havzasida  umuman  va  shu 
jumladan, 
respublikaning 
tekislik 
qismida 
sahrolanish 
belgilari 
kuzatilmoqda. 
Hududda 
tarqalgan 
tuproqlarning 
morfogenetik 
xususiyatlari  va  xossalari  o‘zgarmoqda.  Jumladan,  Amudaryoning  quyi 
oqimida  1959-2000  yillar  davomida  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishini 
yuritishda  nisbatan  qulay  hisoblangan  o‘tloqi,  o‘tloqi-allyuvial  tuproqlar 
maydoni  deyarli  1,3  barobar  kamaygan.  O‘tloqi-taqir  tuproqlar  umumiy 
maydonga nisbatan 4,3, taqir va sho‘rhok tuproqlar mutanosib ravishda 1,2 
va  1,7  barobar  oshgan.  Shunday  vaziyat  Sirdaryoning  o‘rta  va  quyi 
oqimida tarqalgan tuproqlarda ham kuzatilmoqda. 
Respublikaning  cho‘l  qismida  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarish 
samaradorliginning    nisbatan  pastligi  sababli  aksariyat  hududlarda 
sug‘oriladigan  tuproqlarning  qayta  sho‘rlanishidir.  Ko‘p  yillik 
kuzatuvlarda olingan ma’lumotlarning tahliliga qaraganda bu jarayon vaqt 
o‘tishi  bilan  jadallashmoqda.  Jumladan,  1970-2010  yillar  davomida 
viloyatlar  misolida  o‘rtacha  va  kuchli  darajada  sho‘rlangan  tuproqlar 
maydoni 
nazorat 
qilingan 
maydonga 
nisbatan 
17,8 % 
dan 

---

93 
(Qoraqalpog‘iston Respublikasi), 24,5 % gacha (Xorazm viloyati) oshgan. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  lozimki,  sug‘oriladigan  tuproqlar  sifati  – 
unumdorlik  darajasini  tahlil  qilinayotgan  davrda  pasayishining  asosiy 
sabablaridan  biri  o‘simlik  ildizi  tarqalgan  qatlamda  suvda  oson  eriydigan 
zaharli  tuzlarning  ko‘payishidir.  Shu  bois  respublikada  yetishtirilayotgan 
asosiy  ekin  -  g‘o‘zaning  hosildorligi  so‘nggi  15-20  yil  davomida  deyarli 
oshmayapti,  ayrim  hududlarda  sarflangan  xarajatlarni  qoplamayapti  (17-
jadval).