O ramazonov, S. S. Buriyev meliorativ tuproqshunoslik

15-jadval. Tuproqdagi tuz zaxiralarini hisoblash uchun                 
boshlang‘ich ma’lumotlar  
Tuproq 
kesimi 
Tuproq 
qatlamining 
qalinligi, (h), 
sm 
Tuproqning 
hajmiy og‘irligi, 
(d), t/sm
3
 
Quruq 
qoldiq,  
(w), % 
Tuz 
zaxiralari, 
quruq qoldiq 
bo‘yicha, t/ga 
1 
2 
3 
4 
5 
1 
0-12 
12-27 
27-55 
55-100 
1,14 
1,18 
1,23 
1,32 
5,54 
4,90 
4,58 
2,73 
 
 
 
2 
0-14 
14-35 
35-60 
60-80 
80-100 
1,16 
1,21 
1,28 
1,24 
1,36 
1,82 
1,12 
4,69 
1,78 
0,54 
 
3 
0-5 
5-25 
25-40 
40-65 
65-80 
80-100 
1,19 
1,23 
1,27 
1,32 
1,37 
1,42 
3,03 
4,00 
2,83 
1,17 
5,35 
0,67 
 
4 
0-18 
18-30 
30-58 
58-75 
75-100 
1,20 
1,18 
1,24 
1,35 
1,44 
4,33 
4,46 
3,44 
3,81 
1,04 
 
5 
0-20 
20-45 
45-70 
70-100 
 
1,21 
1,32 
1,36 
1,41 
 
1,29 
1,41 
1,33 
1,66 
 
 
6 
0-20 
20-45 
45-65 
65-100 
1,25 
1,30 
1,38 
1,43 
1,29 
1,41 
1,33 
1,66 
 
 
 
 

---

85 
1 
2 
3 
4 
5 
7 
0-25 
25-50 
50-70 
70-100 
1,19 
1,28 
1,23 
1,30 
1,32 
0,80 
1,09 
1,65 
 
8 
0-20 
20-45 
45-75 
75-100 
1,21 
1,32 
1,1 
1,45 
1,48 
1,51 
0,62 
1,38 
 
9 
0-22 
22-45 
45-68 
68-100 
1,20 
1,24 
1,35 
1,32 
0,11 
0,07 
0,06 
1,51 
 
 
10 
0-15 
15-40 
40-65 
65-100 
1,22 
1,22 
1,30 
1,33 
0,15 
0,38 
1,64 
0,75 
 
11 
0-20 
20-40 
40-60 
60-100 
1,32 
1,30 
1,28 
1,28 
0,16 
0,34 
1,28 
1,20 
 
12 
0-20 
20-45 
45-75 
75-100 
1,24 
1,34 
1,38 
1,40 
0,20 
0,93 
1,11 
1,30 
 
 
3.9. Tuproq sho‘rini yuvish me’yorini aniqlash 
 
Sho‘r  yuvish  me’yori  deb,  tuproq  qatlamidagi  tuz  miqdorini 
o‘simliklar  uchun  zararsiz  darajaga  keltirishga  sarflanadigan  suv 
miqdoriga  aytiladi.  Sho‘r  yuvish  me’yori  aniq  hisoblanishi  kerak.  Agar  u 
kam ko‘rsatilsa, tuproq tuzlardan chala yuvilishiga olib keladi. Agar ko‘p 
ko‘rsatilsa,  ortiqcha  chuchuk  suv  sarflanadi  va  zararli  tuzlar  bilan  birga 
ozuqa  elementlari  ham  yuvilib  ketishi  natijasida  tuproqning  unumdorligi 
kamayib ketadi. 

---

86 
Sho‘r yuvish jarayoni tuproq eritmasini siqib chiqarish va uni pastga 
qarab harakatlanuvchi suv oqimining oqizib ketishidan iborat. 
Yuvish  me’yori,  tuproqning  sho‘rsizlanish  darajasi,  yuviladigan 
qatlamning  chuqurligi  bilan  aniqlanadi.  Tuproqning  boshlang‘ich 
sho‘rlanish  darajasi  uning  xili,  mexanik  tarkibi,  strukturasi,  suv 
o‘tkazuvchanligi,  yer  osti  suvining  chuqurligi  va  boshqa  ko‘rsatkichlarga 
bog‘liq. 
Sho‘r  yuvish  me’yori  V.R.Volobuyev  formulasi  yordamida 
hisoblanadi. Ikki xil tuproqning sho‘r yuvish me’yorini bu formuladan va 
jadval ma’lumotlaridan foydalanib hisoblash mumkin. 
)
lg(
10000
kmb
S
Sb
h
M





, 
bu yerda: M – sho‘r yuvish me’yori, m
3
/ga; 
h –tuproqning yuviladigan qatlam qalinligi, m; 

  –  yuviladigan  tuproqning  kimyoviy  va  mexanik  tarkibiga  bog‘liq 
bo‘lgan tuz berish qobiliyati (0,62—3,30 gacha); 
Sb  –  tuproqning  yuviladigan  qatlamidagi  dastlabki  boshlang‘ich  tuz 
miqdori, 3% (massaga nisbatan foiz hisobida); 
Skmb  –  tuproqda  sho‘r  yuvishdan  keyingi  qolishi  mumkin  bo‘lgan 
tuz miqdori (massaga nisbatan foiz hisobida). 
Sho‘r  yuvilganidan  keyin  tuproqda  quyidagi  miqdorlarda  tuz 
qolishiga  ruxsat  etiladi:  xloridli  sho‘rlanish  -  0,2  %;  sulfatli-xloridli  -  0,3 
%; sulfatli-natriyli - 0,4 %; sulfatli, natriyli, kalsiyli - 1,0 %.  
Masalan, agar yuviladigan qumoq tuproqning 1 metrli (h) qatlami a = 
0,72 m teng bo‘lsa, suvda eruvchan tuzlar miqdori  (b- quruq qoldiq) 3 % 
ni tashkil etadi. Xlor ioni 0,964 % bo‘lganda tuproqning sho‘rlanish turini 
proporsiya orqali aniqlash kerak: 
Bunda quruq qoldiq: 
3% - 100 % 
Xlor ion: 
0,964 % - x, 
%
8
,
32
3
100
964
,
0



Х
. 
Ya’ni,  quruq  qoldiqqa  nisbatan  xlor  ioni  32,8%  ni  tashkil  etadi. 
Demak,  tuproq  sulfat-xloridli  sho‘rlanishga  ega.  Yuvishdan  keyin  qolishi 

---

87 
mumkin  bo‘lgan  tuz  miqdori  quruq  tuproq  massasiga  nisbatan  0,3  %  ni 
tashkil etadi. 
Sho‘r yuvish me’yori quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
)
lg(
10000
kmb
S
Sb
h
M





 
bunda: lg.( 
Quruq qoldiq –3 % S
b
 
) = lg 10 = 1. 
k.m.b.  tuz  miqdori  0,3  % 
)
(
kmb
S
 
M =10000 . 1 . 0,72 . lg 
)
%
3
,
0
%
3
(
= 7200 m
3
/ga. 
Demak,  tuproq  sulfatli-xloridli  sho‘rlanishga  ega  bo‘lsa,  uni  yuvish 
uchun yerga 7200 m
3
/ga suv berish lozim.