О. Р. Райимбердиева бухгалтерия ҳисоби, ИҚтисодий таҳлил ва аудит

Масалан.
Хўжалик юритувчи субъект томонидан «А» маҳсулотни ишлаб чиқариш учун 
ушбу бўлимда ҳисобнинг қўйиддаги счётларидаги ҳисоб тартиблари ҳақида маълумотлар 
келтирилади: 
6000-Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счёт (тўлов)ни ҳисобга 
олувчи счётлар; 
6100-Бўлинмаларга тўланадиган счёт (тўлов)ни ҳисобга олувчи счётлар; 
6300-Олинган жорий бўнакларни ҳисобга олувчи счётлар; 
6400-Бюджетга тўловлар бўйича қарзларни ҳисобга олувчи счётлар; 
6500-Суғурта бўйичава бюджетдан ташқари жамғармаларга тўловлар бўйича қарзлар; 
6600-Таъсисчиларга бўлган қарзлар; 
6700-Ходимлар билан меҳнат ҳақи бўйича ҳисоблашиш; 
6800-Ҳар хил кредиторларга ва бошқа ҳисобланган мажбуриятлар бўйича қарзлар; 
6900-Қисқа муддатли банкнинг кредитлари ва банкдан ташқари қарзларни ҳисобга 
олувчи счётлар. 
Тузилган шартномага мувофиқ мол етказиб берувчилардан товар-моддий захиралари 
қабул қилб олинган пайтдан бошлаб субъект ва мол етказиб берувчилар ўртасида қўйидаги 
йўналишлар бўйича ҳисоблашиш муомалалари пайдо бўлади: 

субъектга тақдим этилган активлар, хизматлар ва бажарилган ишлар бўйича; 

қабул қилиш пайтида аниқланган товар-моддий қийматликлари, ишлар ва хизматлар 
миқдорининг ортиқчалиги; 

етказиб бериш юзасидан хизматлар, шу жумладан тариф (фрахт) суммасининг кам 
ҳисобланган суммаси юзасидан ва шунга ўхшаш муаммолар бўйича. 
Мол етказиб берувчилар билан ҳисоблашишлар умумлаштирилган холда 6- журнал 
ордерда
6010-«Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар»
ва 
6020-«Тўланадиган васиқалар»
счётларининг кредити бўйича қайд қилиб борилади. Бу 
журнал-ордерда аналитик ва синтетик ҳисоб бир вақтнинг ўзида олиб борилади, аналитик 
ҳисоб ҳар бир тўлов ҳужжати, кирим ордери ёки қабул қилиш далолатномасига асосан 
юритилади. 
Бу журнал ордер ҳар ойнинг бошига мол етказиб берувчиларга тўланадиган сумма 
билан очилади ва унда: 

тўлов муддати келмаган ҳужжатлар бўйича; 

тўлов муддати ўтган ҳужжатлар бўйича; 

қийматликлар келиб тушмаган лекин тўлов ҳужжати бўйича қиймати тўланган; 

қийматликлари келиб тушмаган ва тўлов ҳужжатлари тўланмаган; 

тўлов муддати келмаган васиқалар; 

тўлов муддати ўтган васиқалар; 

фактурасиз қабул қилинган қийматликларнинг ой бошига қолдиқ суммаси алоҳида 
олган ҳолда кўрсатилади. 
6010 ва 6020 счётлари бўйича 6- журнал-ордерда ҳар бир ҳужжатга тўлиқ маълумот 
йиғилади. Жумладан, санаси; қайд қилиш рақами; мол етказиб берувчининг номи ва 
манзили; омбордаги кирим ҳужжатининг рақами; кирим қилинган товар-материал 
қийматликларнинг жорий ҳисобидаги баҳоси; тўлов ҳужжатидаги қиймати; қўшилган қиймат 
солиғи, акциз солиғи; божхона тўлови ва йиғими ва ҳ.з. 
Ҳозирги даврда, яъни бозор иқтисодиёти ривожланаётган даврда ишлаб чиқарувчини 
истемолчига яқинлаштириш мақсадида йирик концерн, компания ва фирмалар жойларда 
ўзларининг бўлинмаларини ташкил қилиб уларнинг фаолиятини ривожлантирмоқдалар. 
Чунки ушбу бўлинмалар зарур худуддаги бозорларга кириш ва ўзининг мавқеини 
мустахкамлаш ва кўтаришга катта ёрдам бермоқдалар. Ушбу мустақил балансга ажратилган 
бўлимлар (филиал, ваколатхоналар ва хакозо) билан бош субъект ўртасида доимо 
муомалалар (мулклар, маблағларнинг ҳаракати ва ҳ.з.лар билан боғлиқ) содир бўлади. 
Ушбу муомалаларни (субъектнинг қарзини) қайд қилиш учун алохида счёт 
қўлланилади. Ушбу счёт 6110-«Алоҳида балансга ажратилган бўлинмаларга тўланадиган 
счёт (тўлов)лар» счёти субъектнинг алоҳида балансга ажратилган филиаллари, 
ваколатхоналари, бўлимлари ва бошқа маҳсус бўлинмаларга бўлган қарзларини барча 
турлари ҳақидаги маълумотларни умумлаштириш учун мўлжалланган. Жумладан: 
ажратилган мулклар бўйича; ўзаро берилган моддий бойликлар бўйича; маҳсулот сотиш 
бўйича; умуммаъмурий фаолият бўйича харажатларнинг берилиши; бўлинма ишчиларга 
меҳнат ҳақини тўлаш ва шунга ўхшаш ҳисоблашишлар бўйича. 
73 
88 

---

100000 сўм сарфлаш назарда тутилган, яъни режадаги таннархи 100000 сўм. 
Ишлаб чиқарилган ушбу маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи бухгалтерия маълумотига 
кўра 98000 сўмни ташкил қилади. Маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи билан режа таннархи 
ўртасидаги фарқ (тежалган) 2000 сўмни (100000-98000) ташкил қилган. Ҳисобда бу 
қуйидагича бухгалтерия ўтказмалари тузиш билан счётларда акс эттирилади. 
Дебет 2810 - 100000 сўм (ой давомида) 
Дебет 2810 - (фарқ суммасига (–2000) сўм) ой охирида. 
Кредит 2010 – 100000 сўм (ой давомида) 
Кредит 2010 – 2000 сўм (ой охирида) 
Тайёр маҳсулотнинг синтетик ҳисоби 2810 счётларида юритилади. Бу счётларнинг 
дебети 2010, 2310 счётларининг кредити, кредити эса 9110-«Сотилган маҳсулотларнинг 
таннархи» счётининг дебети билан корреспонденцияланади.