О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

4.2. Инсонни стрессга реакцияларининг турлари (даражалари).
Бир қатор тадқиқотчилар стресс реакцияларининг қуйидаги схемасини (Вейтен, Ллойд, 1994) олиб келади.


СТРЕССГА ЖАВОБ

Потенциал стрессли объектив воқеалар	Потенциал стрессли объектив воқеаларнинг белгилари
Субъектив билимни баҳолаш	воқеани таҳдид сифатида баҳолаш, салбий оқибатларга олиб келиши ва бошқалар
Ҳиссий реакция	тирнаш хусусияти, ғазаб, ташвиш, қўрқув, тушкунлик, қайғу ва бошқалар
Физиологик реакция	автоном нерв тизимининг қўзғалиши, гормонлар чиқарилиши, нейрокимёвий ўзгаришлар ва бошқалар
Хулқ-атвор реакцияси	стрессни енгиш учун уринишлар, масалан, бировни уриш, ўз-ўзини ўлдириш, ёрдам сўраш, муаммони ҳал қилиш, ҳис-туйғуларни ифодалаш ва бошқалар

Биз илгари юқоридаги схеманинг қуйидаги даражаларини кўриб чиқдик: стрессорлар (потентсиал стрессли объектив ҳодисалар), субъектив когнитив баҳолаш, физиологик реакция. Психологик стресснинг энг муҳим таркибий қисми стрессга ҳиссий муносабатдир.

* Ҳиссий муносабат. Одатда, стрессли вазиятлар бизни кучли ҳис - туйғуларга олиб келади, кўпинча салбий, аммо ижобий бўлиши ҳам мумкин. Стресс тури ва ўзига хос ҳис-туйғулар ўртасида оддий ва аниқ боғлиқлик йўқ.
Салбий стресс таъсирига энг кенг тарқалган ҳиссий реакциялар икки турга бўлинади: стеник (тирнаш хусусияти, ғазаб, жазава) ва астеник (қўрқув, бефарқлик, қайғу, уйқусизлик). Стресс кўпинча енгил тирнаш хусусияти билан биргаликда ўзгариши мумкин бўлган ғазаб ҳиссини туғдиради.
Бундай реакция одатий бўлиб, исталган мақсадга эришиш йўлида ғов ёки қийинчилик туғдирадиган тўсиқ мавжуд бўлади (психологияда бундай вазиятни ифодалаш учун "умидсизлик"атамаси ишлатилади). Эҳтимол, стрессга энг кенг тарқалган ҳиссий муносабат- бу ёки бу интенсивликдан қўрқиш ҳиссидир. Баъзан стресс руҳий ҳолатни ёмонлаштиради, бу эса тушкунлик ва хафа бўлишга олиб келади. Бундай реакция, айниқса, ўзгариши мумкин бўлмаган стрессли вазиятда характерлидир. Стрессга ҳиссий реакциялар ҳам ижобий, ҳам салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Стрессдан келиб чиқадиган ишлар ҳам муҳим мақсадларга хизмат қилиши мумкин. Мисол учун, жисмоний оғриқ каби, ёқимсиз ҳис-туйғулар муаммога ва бирор нарса қилиш кераклигини кўрсатиши мумкин.
Стрессга ижобий ҳиссий муносабат, биринчи навбатда, ресурсларни сафарбар қилиш босқичида (қаршилик) энергияни чиқариш билан боғлиқ умумий ҳиссий туйғу ҳисобланади. Кўплаб тадқиқотлар шуни кўрсатадики, вазифани бажариш самарадорлиги ҳиссиётларнинг ўсиши билан ортади. Бироқ, самарадорликнинг ошиши маълум бир чегарага тўғри келади, ундан кейин қўзғалиш юқори кучга етиб боради, бу эса ҳалокатли бўлади. Фаолият самарадорлигининг энг юқори кўрсаткичига мос келадиган ҳаяжон даражаси энг мақбул даражадаги ҳаяжон деб аталади. Ушбу оптимал даража турли вазифалар учун фарқ қилади. Бу қисман муаммонинг мураккаблигига боғлиқ. Умумий қоида шундан иборатки, вазифа қанчалик қийин бўлса, оптимал даражадаги қўзғалиш даражаси паст бўлади.
* Хулқ-атвор реакцияси. Стрессга бўлган хатти-ҳаракатлар, биринчи навбатда, уни енгиш учун ҳаракатларни ўз ичига олади. Стрессни бартараф этиш-стрессни келтириб чиқарадиган атроф-муҳит талабларига қарши туриш, камайтириш ёки дош беришга қаратилган ҳаракатлардир. Одамлар турли хил йўллар билан стрессни энгишади. Бир ёки бир нечта стратегияни танлаш инсоннинг ташқи шароитлари ва ўзига хос хусусиятларига боғлиқ бўлган бир қатор омилларга боғлиқ. Шуни таъкидлаш керакки, ҳар бир стресснинг оқибатлари ижобий ёки салбий бўладими-йўқми, уни бартараф этиш стратегиясига боғлиқ.
Стрессга бўлган барча хатти-ҳаракатлар икки қутбга бўлиниши мумкин: англанилмаган реакциялар (одатда онгсиз) ва англанилган реакциялар (одатда онгли).
Бунга копинг механизмлари киради. Р. Лазаруснинг таърифига кўра, копинг механизмлари психологик таҳдид шароитида инсон томонидан амалга ошириладиган ҳаракатлар стратегиясидир. Ушбу стратегиялар табиатда фаол бўлиб, инсоннинг янги, субъектив қийин вазиятда муваффақиятли ёки муваффақиятсиз мослашувини аниқлайди. Копинг механизмлари шахс фаолиятининг билим, ҳиссий ва хулқ-атвор соҳаларини қамраб олади ва қуйидаги шаклларда амалга оширилади.
а) когнитив (билим) соҳада:
- фикрларни бошқа мавзуларга йўналтириш ёки алмаштириш;
-вазиятни муқаррар бир нарса сифатида қабул қилиш (камтарлик фалсафаси);
- ҳазил, киноя ёрдамида яратилган вазиятнинг жиддийлигини камайтириш;
— вазиятни муаммоли таҳлил қилиш, хатти-ҳаракатлар стратегиясини кўриб чиқиш;
- ўзини нисбатан ёмон аҳволда бўлган бошқалар билан таққослаш;
— яратилган вазиятга шахсий маъно бериш, масалан, мавжуд вазиятга нисбатан натижани чақириш ёки руҳиятнинг чидамлилигини текшириш.
б) ҳиссий соҳада:
- ҳиссиётга оқилона, мақбул шаклда жавоб бериш;
- ўз-ўзини назорат қилиш, ўз-ўзини назорат қилиш билан ҳисларни бостириш;
с) хулқ-атвор соҳасида:
- чалғитиш — ҳар қандай фаолиятга мурожаат қилиш;
- алтруизмнинг намойиши- ўз эҳтиёжлари фонга тушиб қолганда бошқаларга ғамхўрлик қилиш;
- фаол ҳимоя қилиш- вазиятни ўзгартиришга қаратилган ҳаракатлар;
- ҳиссий қўллаб- қувватлашни фаол излаш- тинглаш, ёрдам ва тушуниш билан танишиш истаги.
Бундан ташқари, стрессли вазиятни бартараф этишдан қочишга қаратилган кучсиз реакциялар ҳам мавжуд. Бу психологик ҳимоя механизмларини ўз ичига олади, унинг ғояси дастлаб психоаналитик назария доирасида шаклланган (бу атама биринчи марта 1894 йилда пайдо бўлган (Фрейд "ҳимоя нейропихозлар")). Ушбу механизмлар аҳамиятини йўқотиш ва шу билан стресснинг шахсиятга таъсир қилишининг шикастланадиган дақиқаларини бартараф этишга қаратилган.
Бугунги кунда мутахассислар психологик ҳимоя механизмларининг йигирмадан ортиқ турини билишади. Улар орасида:
- репрессия- ҳар қандай ҳодисани эслай олмаслик ёки ушбу маълумотларнинг шикастланишига боғлиқ ҳар қандай маълумотни қабул қилиш;
- рад этиш- инсон учун хавф туғдирадиган турли фактларни инкор этадиган ёки улар томонидан қабул қилинмайдиган ҳимоя механизми;
- проекцион- бошқа одамнинг ўз хусусиятлари ва хусусиятларига бефарқлиги, ҳис-туйғулари ва тажрибаларини бошқа шахсга ёки бошқа вазиятга ўтказиш;
- регрессия- олдинги, камроқ етук ва етарлича хулқ-атворга ўтиш;
- рационализация- қабул қилинадиган импулсив хатти-ҳаракатларни тушунтириш ва оқлаш учун мақбул ахлоқий, мантиқий асосларни яратиш;
- сублимация- ижтимоий жиҳатдан маъқулланган, қоида тариқасида, инсон фаолиятининг ижодий соҳаларига энергия йўналтириш;
- ҳиссий енгиллашиш- хотиралар, тасвирлар, фикрлар, истакларни рад этишга олиб келадиган ёқимсиз хотирадан чиқариб ташлаш ва бошқ.
Муайян ҳимоя турлари ўртасидаги фарқларга қарамасдан, уларнинг вазифалари ўхшаш. Улар психикага кирувчи ҳодисаларнинг шикаст етказиш таъсирини камайтириш, шахсий ташвиш даражасини пасайтириш, шахснинг ўзини намоён қилишнинг барқарорлиги ва ўзгарувчанлигини сақлаб қолишдан иборат.
Бир қатор тадқиқотларга кўра, стресс реакциялари орасида етук, мос келувчи шахслар виждон механизмлари томонидан бошқарилади, пишмаган, ноқулай, инфантил шахслар эса психологик ҳимоя механизмларига эга.