О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

А турига хос бўлган хатти-ҳаракатлар:
Ўз кунидан кўпроқ унумли фойда олиш мақсадида, А тури вақтни тежаш учун ҳамма нарсани тезда бажаришга интилади. Ушбу турдаги одамлар тез еб-ичишади, тез юришади ва тез суръатда гапиришади.
А тури "қўш ҳаракат" ни қўллайди, яъни бир вақтнинг ўзида икки ёки ундан ортиқ ишни бажаради. Мисол учун, А типидаги баъзи эркаклар сочларини олиб, бир вақтнинг ўзида ҳаммом қилиб кетишади ёки вақтни тежаш учун иккита электр устара ишлатадилар. А каби баъзи аёллар бир хил сабабларга кўра сочларини иккита фен билан қуритадилар. Улар А одамлар каби қоғозга имзо чекишади ва шу вақтнинг ўзида телефон орқали бутунлай чалғитадиган мавзуларда гапиришади.
А типидаги одамлар танлов ҳолатида ўзига хос тарзда ҳаракат қилишади. Мисол учун, супермаркетда А типидаги харидор кассага яқинлашганда навбатни танлашдан олдин иккиланиб туради. У кутаётган одамларнинг сонига эътибор беради, ҳар бир аравада объектлар сонини ва кассирларнинг самарадорлигини баҳолайди. Ва бу фактларга асосланиб, А тури энг тезкор навбатни афзал кўради. Сизнингча, бундан кейин у тинчланадими? Тинчгина кутиш ўрнига, А туридаги идентификатор улар танловда хато қилмаслигига ишонч ҳосил қилиш учун бошқа навбатларнинг ҳаракатини диққат билан кузатиб боради. Уларнинг стресс гормонлари даражаси бошқа навбатлар тезроқ ҳаракат қилаётганини кўрганда ўсади. Агар уларнинг навбатлари чегара нархларини текширадиган киши томонидан кечиктирилса ва уларнинг навбатлари ниҳоят яқинлашганда ёки кассадаги лента тугаган бўлса, улар ғазабланадилар.
А типидаги шахслар меҳнатга мойил. Агар улар муваффақиятга эришмоқчи бўлсалар ва мақсадларига эришиш учун кўпроқ иш қилсалар, улар оилада ва бошқалар билан мулоқотда муаммоларга дуч келишлари мумкин. Улар қандай қилиб дам олишни билишмайди, ишдан ажралиб турадилар.
Бир қатор олимларнинг фикрига кўра, барча ишқибозлар ва ишчилар хавф остида эмас, балки фақат ҳаётга душман назари билан қарайдилар.
Дунёга етарлича тажовузкор бўлган биринчи турдаги одамлардан фарқли ўлароқ, иккинчи Б турдаги одамлар ҳар қандай бегона вазиятни таҳдид сифатида эмас, балки қийинчилик деб ҳисоблашади. Улар ушбу имкониятдан ривожланиш учун фойдаланадилар, яхшироқ ўзгаришларни кутадилар, бунинг учун кўп нарсалар қиладилар, ўз ҳаётларини бошқариш имкониятига эга деб ҳисоблайдилар ва одатда стрессга камроқ мойил бўлади.
А типидаги одамлар стресс остида ўзларини яхши ҳис қилишларини даъво қилганда, бу улар стресс гормонларидан бири — норепинефринни чиқарадиган юқори даражадаги ва ишонч ҳолатига ўрганиб қолганларини кўрсатади.
Норепинефрин белгилари:
- фаол фикр юритиш;
- ёмон уйқу;
- фаолликни ошириш.
Б каби одамлар тинч ва безовталанмайди. Улар а тури каби реактив эмас, лекин бу Б тури камроқ шижоатли ва муваффақиятга интилмаслигини англатмайди. Фақат мақсадларга эришишнинг бошқа усуллари мавжуд. Ҳатто муҳим вазиятда ҳам ваҳима қўзғамайди, ўз-ўзини назорат қилишни йўқотмайди ва ташвишланиш ҳолатида ҳаракат қилмайди. Улар ўзларидан кераксиз стресс яратмайдилар, ўз имкониятларини хотиржамлик билан амалга оширадилар ва натижада уларнинг саломатлиги хавфдан ташқарида бўлади.
Стресс тадқиқотчилари бошқа турдаги шахсни — "абадий хавфли" ёки "Адвентурерс" (Т каби одамлар) ни аниқладилар. Улар осонгина ўрганилиши мумкин, чунки улар доимо бошқаларни ҳатто тасаввур қилмайдиган саргузаштларни қидиришади. Мисол учун, парашютда учиш ёки делтапланга учиш каби. Улар ҳар доим "шиша ярим тўла" деб ҳисоблашади ва стрессга дош бермайдилар.
Шахсий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда, одамларнинг стрессига жавоб бериш усуллари 3 тоифага бўлиниши мумкин. Булар шартли равишда "қуён стресси", "шернинг стресси" ва "ҳўкиз стресси"деб аталади.
Биринчи тоифага — "қуён стресси" - стрессга пассив реакция билан ажралиб турадиганлардир. Шу билан бирга, инсон фақат қисқа вақт ичида бир нечта кучини фаоллаштиради.
Иккинчи тоифага — "шернинг стресси" - стрессга кучли ва кучли таъсир кўрсатадиган одамлардир.
Ниҳоят, учинчи тоифаси - "ҳўкиз стресси" - бу турдаги одамлар ўзларининг қобилиятлари чегарасида узоқ ва методик тарзда ишлаши мумкин, бу эса катта юкни амалга оширади.
Ким бўлиш яхшироқ — "қуён", "шер" ёки "ҳўкиз"? Ҳеч қандай аниқ жавоб йўқ. "Оқим билан сузиб юриш" тўғри деган фикрга асосланадиганлар бор. Мисол учун, хўжайин ғазаб билан ўз хизматчисини тергов қилади. Бундай ҳолатда бўлган кишига бирор нарсани тушунтириш ёки исботлаш мумкин эмас. Шунинг учун кучингизни тежаш ва бир муддат ҳеч нарса қилмаслик яхшироқдир. Бошқа томондан, "шер" реакцияси инсон ҳаётини сақлаб қолиши мумкин бўлган ҳолатлар мавжуд. Мисол учун, ҳалокатли ташхис қўйилгандан сўнг, одамлар барча ресурсларини сафарбар қилиб, омон қолишга муваффақ бўлган ҳолатлар мавжуд.
Психологлар ҳар бир алоҳида ҳолатда вазиятни таҳлил қилишни маслаҳат беришади. Сизга нима таъсир қилиши мумкинлигини, қандай ташқи шароитларга таъсир қилиши мумкинлигини ўйлаб кўринг. Сўнг бунга қараб, муайян ролга хос бўлган хатти-ҳаракатлар стратегиясини танланг.
Стресс билан курашиш қобилияти инсоннинг ўзи учун қанчалик яхши тайёрланганига, ҳаётнинг кундалик талабларига бўлган муносабатига боғлиқ. Ҳаёт синовларини енгиб ўтишда қийинчиликларга дуч келган одамлар кўпинча кутилмаган вазиятларнинг кучида эканликларини ҳис қилишади. Агар баъзилар "енгиб ўтиш" учун яхши қобилиятлар билан туғилса, бошқалар уларни “сотиб олишлари” ва доимий равишда ривожлантиришлари керак. Ушбу қобилиятларга қуйидагилар киради:
- қатъийлик;