O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Birinchidan
, o`zbek xonlikninglari o`zaro mol-dunyo, davlat va yer talashib bir-
birlarining tinka madorlarini shu darajada quritgan edilarki, ular tashqi dushmanga qarshi 
birlashib kurashish u yoqda tursin, hatto o`zlarini biror bir darajada himoya qilishga ham 
qodir emas edilar. Bu hol Chor ma`murlariga juda qo`l kelar edi. 
Ikkinchidan
, Chor Rossiyasining harbiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli shuni talab qilar 
ediki, rivojlanayotgan rus kapitalistlari uchun yangi-yangi bozorlar, foyda manbalari kerak 
edi. Rossiya sanoat korxonalariga esa tabiiy yer osti boyliklari, hom ashyo bazalari; paxta, 
ipaq qorako`l, teri va boshqalar zarur edi. 1861-1862 yillardagi fuqarolar urushi tufayli 
Amrerikadan keladigan paxtaning kamayib ketishi o`zbek paxtasiga bo`lgan talabni xaddan 
tashqari oshirib yubordi. 
Uchinchidan
, O’rta Osiyo masalasida ingliz-rus munosabatlarining keskinlashib 
borishi Rossiya bosqinining tezlashishiga sabab bo`ldi. Rossiya hukmronlik doiralari XIX 
asrning boshidanoq ingliz josuslarining o`zbek xonlikninglaridagi xatti-harakatlarini ziyraklik 
va 
shubha 
bilan 
kuzatib 
bordilar. 
Darhaqiqat 
Hindistonni 
Angliyaning 
mustamlakasigaaylantirgan Ost-Hindiston kompaniyasi oltinga boy, hamda iqtisodiy va 
strategik ahamiyati katta bo`lgan Turkiston o`lkasidagi voqealarni anchadan beri diqqat bilan 
kuzatib borar va bu o`lkani o`z tasarrufiga olish uchun qulay paytni poylardi. Buni Ost-
Hindiston kompaniyasining O’rta Osiyoga bir necha marta o`z razvedkachilarini 
yuborganliklaridan bilsa bo`ladi. Jumladan, 1824 yilda mazkur kompaniya ayg`oqchisi 
Murkfort Buxoroda bo`ladi., biroq u qaytish chog`ida yo`lda halok bo`ladi. 1831 yilda 
BuxorogaA.Byorns tashrif buyurdi. 1843 yilda 33 yashar kapitan Ebbot Xivaga yuborildi. 
O`sha yili Volf Buxoroga kelgan edi. U 1838 yildan buyon Buxoro amiri Nasrulloxon 
zindonida saqlanayotgan polkovnik Stoddart bilan mayor Konollini (bular 1842 yili qatl 
etilgan) qutqarish niyatida edi. 
Ost-Hindiston kompaniyasi Buxoro amirligi va Xiva xonligiga Rossiyaga qarshi 
ittifoq tuzishni taklif qiladi va birlashib Rossiya tajovuziga qarshi kurashishni tavsiya etadi. 
Lekin bu takliflar amalga oshmaydi. Inglizlarning O’rta Osiyoni bosib olishdan iborat 
rejasining amalga oshuviga Hindiston bilan o`zbek xonlikninglari o`rtasida joylashgan 
Afg`oniston to`siq bo`ladi. Hatto 1838-1842 yillarda va 1878-1880 yillarda inglizlar bilan 
Afg`oniston o`rtasida ikki marta urush ham kelib chiqadi. Ammo inglizlar afg`on xalqining 
qarchiligini bostira olmaydilar. O`z milliy mustaqilligi uchun kurashga otlangan xalqni 
yengib bo`lmasligini o`sha davr ingliz-afg`on urushlari ochiq-oydin ko`rsatadi. Albatta, 
Rossiya hukumati inglizlarning ishtaxasi karnay bo`lib O’rta Osiyoga intilayotganligiga 
befarq qaray olmasdi va bu hududlarni tezroq egallash ishtiyoqida yonardi. Chor 
Rossiyasining Turkistonni bosib olishi podsho Aleksandr II hukumronligi davrida nihoyatda 
tezlashdi. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishi to’rt bosqichga bo’linadi.