O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Xiva qo‘ng‘irotlari sulolasining siyosiy tarixi.
1763 yildan boshlab Xivada amalda qo‘ng‘irot urug‘i inoqlari hokimiyat tepasiga 
kelgan bo‘lsa-da, 1804 yilgacha Xiva xonlari hukmdor sifatida boshqa shaxsni xon qilib e’lon 
qilganlar. Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmdorlaridan Muhammad Amin inoq (1763-1790yy.) 
Xivada hokimiyatni qo‘lga olgach saroydagi bir qancha lavozim va amallarga o‘ziga sodiq va 
ishonchli odamlarni tayinladi. Yangi xon shu yo‘l bilan xonlikdagi muhim siyosiy-ma’muriy, 
moliyaviy va harbiy hokimiyatni o‘z qo‘liga olib, ayrim mustaqil beklarni o‘ziga itoat ettirdi. 
Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, shaharlik savdogarlar, hunarmandlar va din 
peshvolari yordamida o‘z hokimiyatini ancha mustahkamlagan Muhammad Amin inoq 1770 
yilda turkmanlar hujumini, 1782 yilda Buxoroliklar tajovuzini muvaffaqiyatli qaytardi. Uning 
hukumronligi davrida Xiva xonligida dehqonchilik, savdo – sotiq va hunarmandchilikni 
rivojlantirish maqsadida ma’lum chora – tadbirlar amalga oshirildi. Mahalliy 
hukumdorlarning o‘zaro nizomlari va kurashlariga chek qo‘yilishi natijasida xonlikdagi 
iqtisodiy hayot yaxshilanib bordi. 
Muhammad Aminning o‘g‘li Avaz inoq (1790-1804 yy.) otasining ishlarini davom 
ettirgan bo‘lsa, Avazning o‘g‘li Elto‘zar inoq 1804 yilda Xiva taxtiga o‘tirib, sohta xon 
Abdulg‘ozi V ni haydab yubordi va o‘zini rasmiy xon (1804-1806 yy.) deb e’lon qildi. Shu 
tariqa Xivada qo‘ng‘irotlar sulolasi hukumronligi rasmiy qaror topdi. Eltuzarxon xonlikdagi 
mustaqil hokimlarni birlashtirish siyosatini davom ettirdi. Ammo, uning hukmronligi uzoq 
davom etmadi. 1806 yilda Eltuzarxon buxoroliklar bilan bo‘lgan jangda halok bo‘ldi. Taxtga 
uning ukasi Muhammad Rahimxon I o‘tirdi. 
Muhammad Rahimxon I (1806-1825 yy.) markazlashtirish siyosatiga katta e’tibor 
berib, Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazdi. Xiva tarixchilarining ma’lumotlariga 
ko‘ra, Muhammad Rahimxon I xonlikdagi vaziyatni to‘g‘ri tushunib, shunga yarasha davlat 
siyosati ishlab chiqdi va ushbu siyosatni qat’iyatlik bilan amalga oshirdi. Xususan, uning 
bevosita tashabbusi bilan xonlikda ma’muriy – siyosiy, iqtisodiy va harbiy islohotlar 
o‘tkazildi. 
Dushmanlariga, markazdan qochuvchi kuchlarga nihoyatda beshafqat bo‘lgan 
Muhammad Rahimxon I o‘z atrofiga o‘zbek, turkman, qozoq va qoraqalpoqlarning nufuzli 
vakillarini to‘plab, ularga amallar va unvonlar berdi. Xon saroyi qoshida doimiy faoliyat 
ko‘rsatuvchi Kengash (Devon) ta’sis etildi. Ruhoniylarga ham alohida e’tibor berilib, 
Shayxulislom Kengashning a’zosi va xonning eng yaqin masahatchisiga aylandi. Muhammad 
Rahimxon I ning musulmon ruhoniylarining halq orasidagi mavqyeini hisobga olib 
sayidlardan bo‘lgan Sayid Pirmuhammad Xo‘janing qiziga uylangani ham ma’lum. 
Bu xon davrida mamlakatning iqtisodiy hayoti jonlanganligi haqida ham ma’lumotlar 
talaygina. Uning davrida mahsus islohotlar o‘tkazilib, soliqlar tarkibiga solindi. Bojxona 
tashkil etilib, ichki va tashqi savdodan keladigan daromadlar ko‘payib bordi. 
Muhammad Rahimxon I mamlakat sarhadlarini kengaytirish hamda bo‘ysunmas 
qabilalarni itoat ettirish maqsadida qator harbiy harakatlar olib bordi. Juda qiyinchilik bilan 
bo‘lsa-da, 1811 yilda Orol-Qo‘ng‘irot tobe ettirildi. 1812-1813 yillarda Sirdaryo bo‘yidagi 
qozoq va qoraqalpoq ovullariga ketma-ket qo‘shin yuborilib, ular Xiva xoniga bo‘ysundirildi. 

---

161 
Shundan so‘ng xonlik hududlarini Janubiy Turkmaniston va Xuroson viloyatlari hisobiga 
kengaytirish harakati boshlandi. Ammo, bu masalada Xiva bilan Buxoro o‘rtasida kurash 
boshlanib ketdi. 1817 yilgi Chorjuy qal’asi yaqinidagi birinchi to‘qnashuvda Xiva qo‘shinlari 
mag‘lubiyatga uchradi. Shunga qaramasdan Muhammad Rahimxon I Buxoro hududlariga 
1820, 1823, 1824 yillarda talonchilik urushlari qilib turdi. 
Janubiy 
Turkmaniston 
va 
Xuroson 
viloyatlariga 
harbiy 
yurishlar 
Muhammadrahimxondan keyin taxtga o‘tirgan o‘g‘li Olloqulixon (1825-1842 yy.) va nabirasi 
Rahimqulixon (1842-1845 yy.) davrida ham davom etdi. Olloqulixon Janubiy Turkmaniston 
va Xuroson viloyatlarida o‘z hukmronligini mustahkamlash uchun ular ustiga besh marotaba 
yurish qildi. 1826 yilda Xiva qo‘shinlari Shimoliy Xurosondagi Oqdarband qal’asini zabt 
etdilar. 1828-1829 yillarda bu hududdagi Jalqon qal’asi egallandi. Olloqulixon zamonida 
Buxoro va Xiva o‘rtasida Marv viloyati uchun to‘qnashuvlar bo‘lib turdi. 
Olloqulixon 1842 yilda vafot etgach taxtga uning o‘g‘li Rahmonqulixon (1842-1845 
yy.) o‘tirdi. Taxtni egallagan yangi xon ham Janubiy Turkmaniston yerlariga hujum boshladi. 
Bu yurishlarga hujum qilib, Xazoraspni qamal qildi. Ammo, mag‘lubiyatga uchrab orqaga 
chekinishga majbur bo‘ldi. Bu orada Rahmonqulixon Chorjo‘yni qamal qilib, uning atrofidagi 
qishloqlarni taladi. Rahimqulixon Xuroson uchun bo‘lgan janglarning birida halok bo‘lgach 
taxtga uning ukasi Muhammad Aminxon (1845-1855 yy.) o‘tirdi. 
Muhammad Aminxon hukmronligi davrida ham Janubiy Turkmaniston va 
Xurosonda tinchlik hukm surmay, xonga qarshi isyonlar davom etdi. Ayniqsa, Marv va 
Seraxs shaharlarida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar hokimiyatni larzaga keltirdi. Qo‘zg‘olonchilar 
Xiva xoniga bo‘ysunishdan bosh tortib, xon amaldorlari va soliq yig‘uvchilarni tutib qatl 
qildilar. Ogahiy ma’lumotlariga ko‘ra, Muhammad Aminxon Marv va Seraxs uchun o‘n 
marotaba yurish qilgan, faqatgina 1854 yilda Marv qo‘zg‘oloni qiyinchilik bilan bostiriladi. 
1855 yil Seraxs ostonasida turkmanlar bilan Xiva lashkarlari o‘rtasida bo‘lgan jangda Xiva 
qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchrab, Muhammad Aminxon, uning o‘n to‘rt nafar shahzodalari 
va saroy amaldorlari fojeali halok bo‘ldilar. 
1855 yil Said Abdullaxon (besh yarim oy – 1855 yil 20 mart – 27 avgust) Xiva 
taxtiga o‘tirdi. Ammo, bir guruh saroy amaldorlari Said Abdullaxonni tan olmasdan unga 
qarshi fitna uyushtirib, yovmut turkmanlari bilan aloqa o‘rnatdilar hamda ularni isyonga 
chorladilar. Yovmutlar isyon ko‘tarib G‘ozovot va Ilonli atroflarida qishloqlarni talay 
boshladilar. Said Abdullaxon Xivadagi fitnachilarni fosh qilib, uning ishtiroqchilarini qatl 
ettirgach, isyonchilarga qarshi kurash boshladi. Dastavval, Xiva qo‘shinlari bilan bo‘lgan 
jangda yovmutlar mag‘lubiyatga uchrab dasht ichkarisiga chekingan bo‘lsalar-da, avgustning 
oxirida yovmutlar Xiva navkarlari qarorgohiga (Ilonli yaqinida) to‘satdan tunda hujum 
qildilar. Bu hujumda Xiva navkarlari mag‘lubiyatga uchrab, Said Abdullaxon o‘ldirildi. 
Bu voqyeadan keyin saroydagi vazir Muhammad YOqub mehtar boshchiligidagi bir 
guruh amaldorlar Sayid Abdullaxonning o‘n yetti yashar ukasi Qutlug‘ Murodni xon qilib 
ko‘tardilar, YOqub mehtar va Ibrohim qo‘shbegi davlat boshqaruvida xonning eng yaqin 
kishilari edilar. Bu orada xonlikdagi siyosiy vaziyat yana keskinlashib ketdi. Qutlug‘ 
Murodxonga bo‘ysunmagan turkman yovmutlari Ota Murodni, qozoq va qoraqalpoqlar Jorliq 
To‘rani o‘zlariga xon deb e’lon qildilar. Qutlug‘ Murodxon ularning isyonlarini qiyinchilik 
bilan bostirdi. Ammo, uning hukmronligi ham uzoq cho‘zilmadi (to‘rt yarim oy). Qutlug‘ 
Murodxon o‘z ukasi Niyozbek Muhammad tomonidan hiyla ishlatilib uyushtirilgan fitna 
(yovmut turkmanlari yordamida) natijasida o‘ldirildi. 

---

162 
Qutlug‘ Murodxon o‘limidan so‘ng Xiva taxtiga Sayid Muhammadxon (1856-1864 
yy.) xon qilib ko‘tarildi. U hokimiyatga kelgan paytda xonlikda siyosiy vaziyat 
keskinlashgan, iqtisodiy ahvol nihoyatda og‘ir bo‘lib, ko‘pchilik viloyatlarda ocharchilik 
hukm surgan, yuqumli kasalliklar tarqalgan edi. Vaziyatni to‘g‘ri baholay olgan Sayid 
Muhammadxon yuz berayotgan isyonlarni tinch yo‘l bilan hal qilish, tinchlikni qaror 
toptirish, iqtisodiyotni tiklash choralarini ko‘rdi. U avvalambor Buxoro va Rossiya bilan 
savdo aloqalarini yaxshiladi. Dehqonchilik, obodonlashtirish va qurilish ishlarida qator 
tadbirlar o‘tkazildi. Ammo, xonlikdagi ichki notinchlik to‘xtamadi. Xonlikda faqat o‘zbek 
urug‘larigina emas balki, yarim ko‘chmanchi va chorvador aholi bo‘lgan turkman, qozoq, 
qoraqalpoq va boshqa xalqlar og‘ir soliqlar va turli to‘lov hamda majburiyatlarga tortilganligi 
bois xonlikning turli shahar va viloyatlarida noroziliklar, isyonlar bo‘lib turdi. 
Sayid Muhammadxon 1864 yil 10 sentyabrda kasallanib vafot etgach taxtga uning 
o‘g‘li Sayid Muhammadxon Rahimxon II (1864-1910 yy.) o‘tirdi. Soniy va Feruz nomlari 
bilan ham ma’lum bo‘lgan bu hukmdor Xiva xonlari orasida eng adolatparvar va 
ma’rifatparvar hukmdor bo‘lganligi bois ham 47 yil davomida mamlakatni idora qilgan. 
Uning zamondoshlari bo‘lgan Ogahiy va Bayoniylar asarlarida Sayid 
Muhammadxon Rahimxon II (Feruz) faoliyatida adolatparvarlik va haqgo‘ylik, qattiqqo‘llik 
va talabchanlik bilan, ma’rifatparvarlik esa tashabbuskorlik bilan uyg‘unlashib ketganligi 
haqida ma’lumotlar beradilar. Bu xon o‘zining butun hukmronligi davrida el-yurt farovonligi, 
tinchlik-osiyishtaligi uchun kurashdi. Xonlikda dehqonchilik, sug‘orish ishlari, savdo-sotiq va 
hunarmandchilik taraqqiy etdi. Bu davrda Xorazmda ayniqsa ilm-fan, adabiyot va san’at, 
me’morchilik yuksaldi. Xonning o‘zi “Feruz” taxallusi bilan ijod qilib o‘zbek mumtoz 
adabiyoti rivojiga katta hissa qo‘shdi. 
Zamonaviy Xorazm tarixchilari Sayid Muhammadxon Rahimxon II hukmronligini 
ikki bosqichga ajratadilar.