O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

IV semestr 
 
 
1-mavzu. Xiva xonligi (XVI –XIX asrning birinchi yarmi)
(2 soat) 
Reja: 
1.
Temuriylar inqirozi va Xiva xonligining tashkil topishi.
2.
Shayboniylar davrida (1512-1770) Xiva – Buxoro – Eron munosabatlari.
3.
Abulg’ozixon va Anushaxon davrida Buxoro – Xiva o’rtasidagi urushlar. 
4.
Shohiniyozxon va Sherg’ozixon davrida Xiva – Rossiya munosabatlari.
5.
Qo’ng’irot inoqlarining hokimiyatga kelishi (1770-1920).
6.
Muhammad Raximxon I davrida Xiva xonligining birlashtirilishi. Islohatlar.
Tayanch tushunchalar: 
Vazir, Elbarsxon, Chin So’fi, g’ozi, iqtisodiy inqiroz, Berka 
Sulton, Avaneshxon, Hoji Muhammad, Arab Muhammadxon, Abulg’oziyxon Yangi 
Urganch, Shajaraiy Turk, Shajaraiy tarokima, Amir Shohniyoz, Anushaxon, 
Erengxon, Bekovich-Cherkasskiy, Ivan Buxgols, Sherg’oziyxon, Nikita Muravyov, 
Xon navkarlari, yovmut, chovdur, inoq, xon kengashi, oliy kengash, kichik kengash, 
mehtar, qo’shbegi, devonbegi, begar, qazu, ichki va obxara qazu, xachi, salg’ut, 
axiya, adra, Qilich Niyozbiy, Lavzan
 
1505 yilda Xorazmning Shayboniyxon bosib oldi. Eron Shohi Ismoil Safaviy 
Shayboniyxonni mag`lub etgash Xorazm Eron davlatiga qaram bo`lib qoldi. Biroq qizilbosh 
eroniylar hukmronligi uzoq davom etmadi. Bir yil o`tar –o`tmas 1511 yilda Xorazm o`zbek 
xonlari hukmronligida o`z mustaqilligini tiklab oldi. Xorazm aholisi orasida eroniylarga 
qarshi fitna uyushtirildi. Ular dashtiqipchoqlik Berka Sultonning o`g`li Elbarsni 
chaqiradilar.Dashtiqipchoqlik Elbarsxon 1511yilda taxtga ko`tariladi. Shundan so`ng Eron 
askarlari Xiva, Hazorasp va Qiyotni tashlab chiqib ketdilar. Ana shu tariqa 1512 yilda 
Elbarsxon boshchiligida Hiva xonligigaasos solindi. Elbarsxon tufayli Dashti Qipchoqdan 
juda ko`plab ko`chmanchi o`zbek qabilalarining kela boshlashi va 1524 yilda Shoh 
Ismoilning vafot etishi O`zbek sultonlarining Urganchda mustahkamlanib olishlariga 
imkoniyat yaratib berdi. Ular hatto shimoliy Xurosonning anchagina qismini (hozirgi 
Turkmanistonning Janubiy qismi), Saraxs tumani va uning shimoliy qismi bilan birga, Balxon 
va Mang`ishloqdagi turkmanlarni ham bo`ysundirib oldilar. 
Elbarsxon 1518 yilda vafot etgandan so`ng xonlar tez-tez almashib turadigan bo`lib 
qoldi. Hiva xonlari o`z qo`l ostlaridagi xalqlarni itoatda saqlash uchun qabilalar o`rtasida 
nizolarni kuchaytirdilar, ular o`rtasida urushlar keltirib chiqardilar. Bu xalqni xonavayron 
qiladi.
Elbarsxonning beshinchi vorisi bo`lgan Avaneshxon davrida Shayboniylardan bo`lgan 
Ubaydullaxon Xivani bosib olishga urinib ko`rdi (1538). Hatto Avanyeshxonni o`ldirib 
Xorazm taxtiga o`z o`g`li Abdulazizni tayinladi ham. O`zbek oilalari Xorazmdan Buxoro 
xonligini hududiga ko`chirildi. Biroq o`ldirilgan Avaneshxonning Shayboniylardan qutilib 
qolgan urug`doshlari Din Muhammad avlodiga mansub Durun huzuriga qochib bordilar. 
Durun turkmanning adak (adakli) qabilasi yordamida Xorazmga bostirib kirdi va Xivani 
egallab Shayboniylar hokimini o`ldirdi. Abdulaziz zo`rg`a qochib qolishga ulgurdi. Din 
Muhammad Xorazmga Ubaydullaxon yuborgan qo`shinlarni tor-mor keltirdi.
1575 yilda Shayboniylardan bo`lgan Abdullaxon Xorazmga yana qo`shin tortib bordi. 
Bu davrda Xorazm xoni