O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

shayxulislom 
hisoblangan
. Ammo,bu davrda uning vazifalari ancha toraygan edi. XIX asr o’rtalaridan 
boshlab shayxulislom o’rnini qozikalon egallaydi. Yuqorida eslatilgan amir huzuridagi 
kengashda din vakillaridan qozikalon, shayxulislom, naqib va rais qatnashgan. Amir Muzaffar 
davridan boshlab amirlikdagi barcha huquqiy normalar qozilar tomonidan hal qilingan. 
Barcha fuqarolik,xo’jalik va jinoiy ishlar Qur’on asosida ko’rib chiqilgan hamda jazolar 
tayinlangan. Qozilar amir irodasiga ko’ra qozikalon tomonidan tayinlangan.
Shariat bo’yicha boshqaruv qozilar qo’lida bo’lgan. 
Qozikalon
amirlik poytaxtining 
bosh qozisi bo’lishi bilan birga, davlatdagi boshqa qozilar boshlig’i hisoblangan. Amirlikda 
rasman uchta diniy unvon 
– o’roq, sudur va sadr
mavjud bo’lgan. Manbalarga ko’ra, 
madrasani tugutgan shaxs mulla, qozi, rais amallarini egallashi mumkin bo’lgan. Yuqoridagi 
amallarda bir necha yil ishlagnidan so’ng shariat huquqlari sohasida to’plagan bilim va 
tajribalari asosida bunday shaxslarga dastlab o’roq, keyin sudr va so’ngra sadr unvonlari 
berilgan. Eng oxirgi diniy unvoni bo’lgan shaxslar 
qozikalon, muftiy, a’lam, oxun
kabi diniy 
amallarni egallashi mumkin bo’lgan. Amirlikda harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar 
va ularning shikoyatlarini shu masalalar bilan shug’ullanuvchi maxsus amaldor-qozi askar 
ko’rib chiqqan. Harbiy jinoyatlar bo’yicha fatvo tayyorlash muftiy askar zimmasida bo’lgan. 
Demak, amirlikdagi harbiylar va fuqarolik ishlari alohida-alohida mahkamalar tomonidan 
ko’rib chiqilgan. Amir Nasrullo davrida amirlikda muntazam qo’shin – sarbozlar qo’shini 
tashkil etilgan. Eng yuqori harbiy unvonlar sarkarda, amiri lashkar, dodxoh(qo’shin boshlig’i) 
kabilar bo’lib, qo’ronbegi, to’qsabo, mingboshi kabi oliy toifali harbiy amaldorlar ham 
faoliyat yuritgan. Bekliklar hududidagi qo’shinga beklarning o’zlari rahbarlik qilganlar. 
Bekning eng yaqin yordamchilari yasovulboshi boshchiligidagi yasovullar bo’lgan. Qo’shinda 
ponsadboshi, yuzboshi, ellikboshi, o’nboshi, miroxo’r kabi bo’linma boshliqlari ham bo’lgan. 
Ming boshi bayroq(tug’) ko’tarib yurish huquqiga yega. 

---

119 
XVI-XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo xonlikninglari va Buxoro amirligining 
xalq ta`limi, fan va madaniyati haqida gap borganda shu narsani alohida ta`kidlash kerakki, 
ijtimoiy-siyosiy hayotning hamma sohalarida va birinchi navbatda madaniyat va mafkurada 
islom dini g`oyasi O’rta o`rinni egallar edi.O`z boshlang`ich nuqtasini X-XII asrlardan 
e`tiboran olgan so`fiylik tariqati naqshbandiylik g`oyasi bilan uyg`unligi negizida XV asrga 
kelib eng yuksak cho`qqiga ko`tariladi, u to XX asrdagi siyosiy to`lqin va larzalar davriga 
qadar jamiyat taraqqiyotining borishida jiddiy rol o`ynaydi. XVI asrning ikkinchi yarmidan 
e`tiboran Jo`ybor shayxlar nomi bilan tarixga kirgan din peshvolari yuqori mavqeiga ega 
bo`ladilar. Bu davrning nomdor Jo`ybor shayxlaridan Ho`ja Muhammad Islom (1493 yil 
atroflari-1563), Xoji Jaloliddin Kosoniy (1549 yilda vafot etgan), u tarixda Mahdumi A`zam 
nomi bilan mashhur edi; Ho`ja Sa`ad (1531-32-1589); Ho`ja Tojiddin Hasan (1547-1646); 
Ho`jaAbdurahim (1575-1628-29) va boshqalar bo`lib naqshbandiylik tariqatining atoqli 
namoyondalari bo`lganlar. Davlatni boshqarish ishlarida ruhoniylar faol qatnashganlar, 
hukmdorlar din arboblariga katta mansablar va xuquqlar berganlar. Buxoro hukmdorlari hatto 
o`zlarini “Musulmon amirlari” deb e`lon qilganlar. Mamlakat va davlat ahamiyatiga molik 
barcha ishlar, o`zga mamlakatlarga qarshi olib borilgan urushlar ruhoniylarning maslahati va 
fatvosi bilan e`lon qilingan. Ayni zamonda din ham xonlarni qo`llab-quvvatlagan, Ollox va 
Qur`on nomidan ularga katta va cheklanmagan xuquqlar bergan. Masalan, Amir Nasrullo 
(1826-1860 )ning Qo`qon xonligini 1842 yili bosib olishi bunga dalil bo`la oladi. Yoki amir 
Shohmurod Ollox irodasini baho keltirishni qizg`in namoyish qilgani va davlatda Islomning 
ravnaq topishiga g`amho`rlik ko`rsatgani uchun “begunox amir” nomini olgan. Darvoqe 
Shohmurod naqshbandiylar darvesh jamoasining a`zosi va o`sha davrda shu jamoaning 
boshlig`i bo`lgan shayx Safarning muridi bo`lgan. 
Ruhoniylarning ta`siri va raxnamoligida o`z davrining mulkdorlari va xudojo`y 
kishilari mablag`lari hisobiga qabristonlar obod qilinar, u yerlarga boradigan yo`llar, 
ko`priklar ta`mirlanar va qabristonlarga yaqin joylarda masjitlar va madrasalar qurilardi. 
Naqshbandiylar ta`limotining asoschisi Bahoviddin Naqshbandning Buxorodan 12 kilometrlar 
chamasi narida joylashgan qabri to oktyabr to`ntarishiga qadar ham musulmon dunyosi 
xalqlari o`rtasida mashhur qadamjoy bo`lgan. Bu yerda har chorshanba kuni Buxoro 
shahridan va boshqa uzoq-uzoq yurtlardan musulmonlar bozorga vaan`anagaaylanib qolgan 
“gul bayrami”ga to`planganlar. Qur`oni Karimdan tilovatlar qilib nomozlar o`qiganlar. Qabr 
atrofida katta sayil bo`lar, odamlar qo`shiq aytib raqsga tushardilar. 
Amirlar bu qadamgohni xaftada bir martaalbatta ziyorat qilishni odat tusiga kiritganlar, 
xojilar, jamoaarboblariga sovg`a-salomlar va tangalar xadya qilganlar. 
O’rta Osiyodagi har uchala xonlikningda ham ruhoniylar qozikalon sifatida barcha sud 
ishlarini o`z qo`llari ostida markazlashtirib olganlar. Qozikalonlarni amir va xonlar tayinlar 
edilar. Ma`rifat, fan va maorifda ham Islom mafkurasi asosiy va yetakchi yo`nalish bo`lib 
xizmat qilgan.