O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

1898 yilgi Andijon qo`zg`oloni
.Mustamlakachi chor ma`murlarini dahshat va 
vahimaga solgan xalq qo`zg`olonlaridan biri 1898 yildaAndijonda bo`ladi. Bu 
qo`zg`olongaAndijondagi poytug`lik Eshon Sultonxon To`raning muridi, “Dukchi Eshon” 
nomi bilan mashhur bo`lgan 42 yasharlik Muhammad Ali Halfa Madali Eshon boshchilik 
qiladi. Muhammad Ali Halfa Sobir o`g`li Dukchi Eshon 1856 yilda Farg`ona shahridan 25 
chaqirim janubiy-g`arbdagi Chimyon qishlog`ida tug`ilgan.1 Uning avlodlari asli qashqarlik 
bo`lishgan. Muhammadali judaaqlli va odobli bola bo`lgan. Oilasining nochor hayoti tufayli 
maktabda o`qiy olmagan. Lekin mustaqil o`qib savodxon bo`lgan. Otasi yonida ndyurib 
beshik, yik tayyorlash, keyichalik esa pahsa urish kasblarini egallagan. Shu bois uni “usta” 
ham deyishgan. Oilasi bilan 10 yoshida Mingtepadagi Tojik qishloqqa ko`chib ketgan. 
Muhammadali shu atrof yaqinda nom chiqargan va xatto Qo`qon xonligida ham hurmati 
bo`lgan mashhur Sultonxon to`ra xizmatiga kiradi va o`zining mehnatsevarligi, aqli, odobi va 
taqvodorligi bilan Eshonning o`g`illari qatoridan joy oladi. Sultonxon to`raning 
Qoradaryoning o`ng sohilida-Poytug`da ham yerlari bo`lgan. U shu yerga ko`chib borib 3-4 
yil yashaganda Muhammadalini ham o`zi bilan bu yerga olib keladi. 1882 yilda Sultonxon 
to`ra vafot etadi. Vafoti oldidan u o`z shogirdi Muhammadaliga “Eshonlikning” to`g`risida 
xati irshodni (yo`llanma xatni) yozib imzo qo`yib muhrlab bergan edi. 1886 yilda 30 yoshida 
Muhammadali Makkai Mukarramaga borib kelgach, o`zini Eshon deb e`lon qiladi. Uning o`zi 
iqror bo`lib aytgan so`zlariga qaraganda Madinai-Munavvarada Muhammad payg`ambar 
qabrini ziyorat qilib qaytgach, pirini tuchida ko`radi. U Muhammadaliga yurtingga borgach, 
o`n yil Eshonlikning qilgin, och-yalang`ochlarga ovqat, boshpana bergin, keyin esa kofirlarga 
qarshi g`azovat e`lon qilgin, deydi. 
O`zini Eshon deb e`lon qilgan Muhammadali Halfa har kuni katta qozonda ovqat 
pishirib osh-yalang`och, yetim-yesirlarni boqa boshlaydi. U dastlab bu ishni qarz olib amalga 
oshiradi. So`ng Eshonning obro`-e`tibori shu darajada ko`tarilib ketadiki, u qarzlarini ham 
uzdi va har kuni dosh qozonda ovqat tayyorlanib 150-200, ba`zan esa 400-500 kishini 
ovqatlantira boshlaydi. Muhammadali halfa Eshon bo`lish bilan birga tabiblikdan xabari bor 
edi. Eshonning xalq orasida obro`-e`tibori juda tez o`sib boradi. Uning muridlari faqat 
Farg`ona vodiysidagina emas, Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa olis-olis joylarda ham 
bo`lgan.
Chor Rossiyasining xalqqa qarshi mustamlakachilik zo`rlik vaadolatsiz siyosati 
Muhammadali halfaning xalq kurashiga rahbarlik qilishining bosh sababidir. Qo`zg`olon 
boshlanishidan bir yil oldin Eshon turk sultoniga maktub yozadi. Maktubda Eshon ruslar 
Qo`qon xonligini bosib olganlaridan keyin musulmonlar o`rtasidaaxloqan buzilish 
kuchayganligini, shariat qoidalaridan chekinish ro`y berib, buzuqliq ichkilikbozlik 
nashaxo`rlik avjiga chiqa boshlaganligini yozgan. Bundan tashqari Eshon ruslar kambag`allar 
uchun zakot yig`ishni, hajga borishga ta`qiqlagan liklarini, eski vaqflarni man qilib, yangilarni 
joriy etmayotganliklarini ta`kidlar ekan, turk sultonidan xalqning shariat qonun-qoidalari 
bo`yisha turmush kechirishi uchun sharoit yaratishni oq podshodan talab qilishni so`raydi. 
“Rus hukumatining shariatni nazar-pisand qilmaganligini Allohning qahrini keltirmasmikin, 
deb qo`rqaman”, deydi Eshon ushbu maktubi so`nggida. 
1
1898 
yilgiAndijon 
qo`
z
g`о
l
о
niningk
е
ngr
оq та
fsilotiFozilbek Otabek
o`g`
li
qа
lamig
а ма
nsub
“
Dukchi Eshonv
оqеа
si
” (
Samar
qа
n
д, 1927 
yil
) а
s
а
rid
а 
anch
а 
h
о
lis
о
n
а, тo`g`
rib
а
yon
q
iling
а
n
. 
Fozilbek Otabek
o`g`
li
1886 
yili
А
ndijonning
“
Devonaboy
” 
dahasidatu
g`
lg
а
n
, 
ruscha 
, 
musulmoncha ma’lumotga 
ega bo’lgan
, 
jurnalistsifatida yaxshi tanilgan
, 
jadidchilik
, 
istiqlolchilik yo’lida faol kurashgan
, 1938 
yili
qа
t
аg`о
n
q
ilingan
. “
O’zbekistonning yangi tarixi. 
Birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davridaXamid Ziyoyevning asarlarida ham yoritilgan
.

---

227 
Qo`zg`olon boshlanishidan bir necha kun avval Eshon huzuriga ba`zi bir mahalliy 
mansabdor shahslar kelib, Eshon tayyorlagan murojaatnoma yoki qasamyodga o`z muhrlarini 
bosishadi. Bu murojaatnomada shunday deyilgan edi: 
“Alloh yo`q joydan o`n sakkiz ming olamni yaratib, insonga mukammal bir qiyofa baxsh etib, 
uni barcha jonzotlarning sohibi, Odam atoni esa halif qilib ko`taradi. Butun olamni Alloh 
payg`ambarimiz uchun yaratib, uni eng yaqin kishisigaaylantiradi va ul hazratni taxtga 
o`tqazdi-da, shunday murojaat qiladi: “Ey payg`ambar! G’ayriddinlar va imon-e`tiqodidan 
qaytganlar bilan jang bo`lg`usidir”. Bunda o`ziga sodiq qolgan va eng yaqin bo`lganlarga 
jannat va`da qiladi. Choryorlar xalqqa pandu nasixat qilib deydilarki, “Kimki g`azovat yo`lida 
o`z mulki va hayotini Alloh va payg`ambar uchun qurbon qilsa, bundaylar biz singari 
bo`lg`usidir”. Ular nomunosib bandalarni tiyish uchun kitob bitdilar va bizga esdalik sifatida 
qoldiradilar. Shunday ekan, o`zimizni Allohning qullari va payg`ambarning ummatlari 
hisoblaydigan bizlar albatta g`azovot e`lon qilishimiz joizdir. Birinchidan, Alloh va 
payg`ambar yo`lida bu muqaddas urushda biz g`olib chiqishimiz, ikkinchidan hayotimizni 
qurbon qilishimiz lozim. 
Biz quyidagi o`z muhrimizni bosganlar, oldimizga kalomullohni qo`yib, Alloh va 
payg`ambarga qasamyod qilib, halifamiz bilan shartnoma tuzdik. Shundan keyin, agar 
o`zimizga bino qo`yganimizdan shaytonning vasvasasiga uchib yoki shirin jonimizni 
saqlashni o`ylab, qo`rqib, va`damizdan qaytib, uni bajarmasak do`zahga tushaylik ikki 
dunyoda yuzimiz qora bo`lsin, qiyomat kuni sharmandayu sharmisor bo`laylik. 
Bu so`zlarning tasdig`i uchun muhrimizni qo`ydik. 
Mazkur qasamyodga mahalliy amaldorlar va obro`-e`tiborli kishilardan o`n ikki kishi 
muhrini bosgan. 
14 may kechqurun Muhammadali halfa uyida kengash bo`lib, unda Farg`ona 
viloyatining turli bo`limlaridan kelgan kishilar qatnashadi. Kengash Eshon ma`lum qilgan 
rejaga binoan vodiydagi uch shahar-Andijon, Marg`ilon va O`shdagi harbiy lagerga bir kunda 
hujum qilinishi kerak edi. Bu hujum muvaffaqiyatli tugasa, Qo`qonni ham olib, vodiyda 
xonlikning tuzumi tiklanardi. So`ngra mustamlakachilar Samarqand, Toshkent va 
Chimkentdan ham haydab chiqarilardi. 
16 may kuni kechqurun yana Eshon xonadonida kengash bo`lib, unda mingga yaqin 
odam qatnashadi. Shu kengashda Eshonning o`n to`rt yoshli jiyani Abdulaziz (Musulmonqul) 
xon qilib ko`tarilajagi, qo`zg`olon qachon boshlanishi aytiladi. 
17 may kuni shom namozida Tojik qishlog`idagi masjidga juda ko`p odam to`planadi. 
Namoz paytida Eshon xalqqa murojaat qiladi. 
“Ey muhtaram musulmonlar!” ey birodarlar! Hammangizga ma`lumdirki, yurtimiz musulmon 
yurti, el musulmon, xalq musulmon, xon musulmon, shariatning hukmi joriy, amri nofiz edi. 
Hukumatni Alloh taolo o`zi biladur, kofirlarni musallat qiladi, yurtimizga o`ris keldi. 
Xudoyorxon o`rniga Kaufman, Umarxon taxtiga Chernayuf o`ltirdi. Farg`ona xonligi yerida 
Moskva xonligi-oq podsho hukmron bo`ldi. 
O`ris vatanimizga istilo etdi. So`ngra tilimizga istilo qiladi. Sekin-asta dinimizga istilo 
qilmoqqa boshladi, bilasizlarki, musulmonlarning axloqi buzildi. O`risning kelg`oniga o`ttiz 
yil to`lmay, musulmonlar riboga odatlandi, halol-haromni farq qilmas bo`ldi. Qozilarimiz 
bo`yniga but taqadig`on bo`ldi. Xulosa (shulki), shariatimiz hor, musulmonchilik g`arib 
bo`ldi. Hurriyatimiz g`oib bo`ldi, istiqlolimiz mahv bo`ldi, o`zimiz o`tmas, so`zimiz kesmas 
bo`ldik. Ey voh... 
Ey musulmonlar, bunga sabab o`zimiz bo`ldik. Bu asorat va mahkumiyatga kimsa rozi 
emas, ins ham, jins ham rozi emas. Ey birodarlar, tek turavyersak bu kofir yana battar qiladur. 
Voy bizning holimizga. 
Tarixda o`tgan muazzam bir saltanat qo`rg`on qahramon pahlavonlar avlodimiz-bu 
zillatga hech qanday ziruh chidamas. Qani bizdagi shijoat, qani ajdodlarimizdagi bisolat, 
sizlarga nima bo`ldi? 
...400 olimimiz bordir, hammasi musulmon, hammasi turk hammasining ismi 
Muhammad. Hammasi hanafiy mazhabdir. Bu ismda, bir mazhabda, bir qabristonda bu qadar 
olimlari to`plangan Turkistonni dini taqdimda, din odamlarini yetishtirishda na darajada 
xizmatlari sabqat etganligi o`quvchilar diqqatigaarz o`rindur. Jahon tarixida, yer yuzida, ko`k 

---

228 
yuzida bu misli ko`rilmog`ondir. Turkistonliklar har qancha iftixor etsaarziydur, bajodur, ey 
birodarlar, bizlar shundoq ajdodning nabiralarimiz. O`luk uyqusida uxlaysizmi?!”-deb hazrat 
Eshonning so`zi bu joyga kelg`onda zori boshlandi. Hozir turg`onlar ho`ng-ho`ng yig`lash 
bilan Eshonning amriga oshoda ekanliklarini bildirdilar, alarning xayajonlarini bosish uchun 
hazrat Eshon so`zida davom etdi: 
-Ey musulmonlar, ey xudoning bandalari, ey payg`ambar ummati! Chin mo`min 
bo`lsangizlar, sizlarga jihod lozimdur, jihod. E`tiqod, Alloh yo`lida jihod qilamiz, o`lsak-
shahid, o`ldirsak-g`ozi bo`lamiz. Jihod qilmaguncha yelkamizga mingan bu ro`dapo o`rusdan 
qutilish yo`q. 
Ey mo`minlar, ko`zingizni oching! G’aflatdan bedor bo`ling! Kofirlardan huquqimizni 
olaylik. 
Ey birodarlar, hurriyatimizni olaylik o`z vatanimiz, o`z yurtimizda o`zimiz hukumat 
quraylik. Buning uchun bizdan g`ayrat istaydur, himmat istaydur, jihod istaydur, fiysabilliloh 
jihod vaqti keldi! 
Keyin yaqin qishloqlarga chopar yo`llaydi, hazrat Eshon amrlari bilan jihod 
fiysabilliloh e`lon qilinadi. Choparlar kimki musulmon bo`lsa, bu oqshomdan qolmay jihodga 
hozir bo`lsin, deb nido qilishadi”.
Xufton namoziga odamlar qurollanib kelishadi. Ammo ularning kamdan-kami qilich 
va miltiq bilan qurollangan, asosiy qismi so`yil, cho`qmor, ketmonsop, panshaha ko`tarib 
olishgan edi. Namoz paytida ular qurollarini masjid devoriga suyab qo`yishadi. 
Namoz o`qib bo`lingach, hamma baravar “Jihod! Jihod! Jihod!”-deya hayqira 
boshladi. Qisqa vaqtda bu ovoz butun qishloqni tutib ketadi. 
Bir mahal Eshon hovlisining darvozasi ochilib, undan oq otni yetaklab chiqishadi. 
Muhammadali halfa: “Bismillohir rahmonir rahim, baniyati jihod!” deb otga minadi. Shundan 
keyin qo`zg`olonchilar yo`lga tushadilar. 
To`plangan odam olti yuz nafarcha edi. Lekin ularning hammasi ham otliq emasdi. 
Shu boisdan otliqlar piyodalarni mingashtirib olishadi. Qolganlar piyoda yoki aravada yo`lga 
tushishadi. Yo`lma-yo`l qo`zg`olonchilar safi ortib boradi. Olomon ikki bayroq ostiga 
uyushgandi, birinchi bayroqqa Mulla Ziyovuddin Mahsum boshchilik qilayotgan edi. Ko`k 
to`n kiyib, oq salla o`ragan otliq Eshon eng oldinda devona bolalar davrasida borardi. Dukchi 
Eshon boshchiligidagi qo`zg`olonchilar Andijon shahrida joylashgan harbiy garnizonga 
hujum qilib, 23 o`rus askarini o`ldirdilar, 24 tasini yarador qiladilar, 30 tacha miltiqni o`lja 
oladilar. “Eshon to`poloni” tez orada deyarlik butun Farg`ona vodiysiga yoyiladi. Quva, 
Asaka, Shaxrixon, Aravon, O`sh, Marg`ilon, Namangan, Sirdaryo va boshqa joylarda xalq 
harakatga keladi. Publitsist jurnalist Alinazar Egamnazarovning “Siz bilgan Dukchi Eshon”1 
maqolasida bunday hikoya qilinadi: “Qo`zg`olonni faqat Andijon, Marg`ilon va O`sh uezdlari 
xalqi emas, Namangan uezdi, Yettisuv viloyati xalqi ham qo`llab-quvvatladi. Avliyootadagi 
harakatga Shodibek halfa ismli Eshon boshchilik qiladi. U to`plangan yuzdan ortiq odam 
dovonlar qordan bir oz tozalangach, Andijonga tomon harakat qiladi. Namangan 
vaAndijondan ularga tomon yurgan harbiylar oradan besh kun o`tgach, Shodibek halfani 23 
nafar sherigi bilan ushladi. 
Namanganda uezd boshlig`ining o`rinbosari Bushen boshliq harbiylar yashirin 
ravishda tog` so`qmoqlarini kezib, bir necha ovulni tintuv qilishdi va 29 nafar 
qo`zg`olonchini, shular qatori to`rt boshliqni ham uchlashdi. Ularning yonidan g`azovot 
boshlash to`g`risidagi Murojaatnoma va Muhammadali halfaning xati, shuningdek musulmon 
davlati tuzilajagi, uning poytaxti etib Namangan shahri tanlanganligi haqidagi murojaatnoma 
ham chiqdi. 
Shu kunlarda Prejivalsk va Pishpek uezdlarida, Sirdaryo viloyatining Hovos temir yo`l 
bekatida ham mirshablar bilan mahalliy aholi o`rtasida qurolli to`qnashuvlar bo`ldi”.
Qo`zg`olon shafqatsizlarcha bostiriladi va qo`zg`olon bahonasida yerli xalq yoppasiga 
qirg`in qilinadi. 
Baron Vrevskiy Sankt-Peterburgga jo`nab ketganligi munosabati bilan Turkiston 
o`lkasi Bosh harbiy gubernatori vazifasini vaqtincha bajarib turuvchi general-leytenant 
1
“
Sharq yulduzi
”, 1993, № 10-12.

---

229 
Korolkovning Rossiya harbiy vazirligining Bosh shtabiga yuborgan telegrammasida bunday 
deyiladi:
“Farg`ona harbiy gubernatori shuni ma`lum qiladiki, kecha kechqurun Marg`ilon uezdida 
Eshon Muhammadali halfa g`azovot e`lon qiladi va ming kichidan iborat sheriklari bilan 
Andijonga yo`l oldi. Qo`zg`olonchilar telegraf simni uzib, bugun saharda 20-batalon lageriga 
hujum qilishdi. Bu hujum chog`idaaskarlardan 21 nafari o`ldirildi va 10 nafari yarador qilindi. 
Qo`zg`olonchilar guruhi to`qnashuv joyida o`lgan 11 nafar va yarador bo`lgan 8 nafar 
odamlarini qoldirib chekinishdi. Farg`ona harbiy gubernatori Marg`ilondan Andijonga temir 
yo`l orqali 20-batalon rotasini va ovchilar komandasini yubordi, o`zi esa 13 kazak bilan 
tuproq yo`ldan jo`nab ketdi. Ayrim xabarlarga qaraganda, biz tomonimizdan qurbonlar 
yanada ko`proq vaAndijondagi rus aholisi bu yerda ilgari hech bo`lmagan hodisa sababli 
sarosimaga tushib qolgan. Men qo`shinlarda, shaharlarda ehtiyot choralari ko`rish va 
tartibsizliklar paytida Farg`ona viloyatining barcha qo`shinlarini harbiy gubernatorga 
bo`ysundirish, shuningdek Orenburg polkini o`tloqdan qaytarish haqida ko`rsatma berdim. 
General-leytenant Korolkov”. 
Harbiy vazir general-leytenant Kuropatkin bu telegrammani darhol oq podsho 
hazratlariiga olib kirgan va qo`zg`olonni bostirish yuzasidan belgilangan tadbirlarni bayon 
qilgan. Podsho bu tadbirlarni ma`qullagan va shu asosda Korolkovga darhol ko`rsatmalar 
asosida Turkistonning yangi tayinlangan harbiy qo`shinlari qo`mondoni Duxovskiyga 
telegramma jo’natiladi. Unda quyidagilarni o`qiymiz: