O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

303-§. Kristallarning muhim xususiyatlari

Kristall moddalarning xarakterli xususiyatlari shundaki, ularning atomlari, ionlari yoki molekulalari ma’lum qonuniyat asosida kristall panjarasining tugunchaklarida tartib bilan biror geometrik shaklda joylashgan bo‘ladi. Kristallarning bu xarakterli xususiyati ularning biror geometrik shaklda tasvirlanishiga sababchidir. Shuning uchun kristallarning ichki tuzilishi tashqi qiyofasi bilan uzviy ravishda bog‘liq bo‘ladi.

Kristallarning yana boshqa xarakterli xususiyati shundaki, ular qulay kimyoviy va fizik sharoitda o‘z-o‘zidan yoqlar, qirralar, uchlar hosil qilib, biror geometrik shaklda bo‘ladi.

Kristallarning anizotropligi uning ma’lum yunalishidagi tomonlari bilan ikkinchi bir boshqa yo‘nalishidagi tomonlarining mexanik, optik, termik va elektrik xususiyatlarining xilma-xilligidir. Gips, kvars, slyuda, talk kabi minerallar shular jumlasidandir.

Kristallooptik xususiyatning xilma-xilligini island shpati misolida yaqqol ko‘rish mumkin (7-rasm).

7-rasm. Island shpatida nurning ikkiga bo‘linishi.

Biror tasvir yoki harf ustida turgan island shpatining kristali uni ikkilantirib ko‘rsatadi. Ikkinchi boshqa yo‘nalishdagi yoqlari esa tasvirni ko‘rsata olmaydi. Shu hodisa island shpati kristalining anizotrop xususiyatidir.

Kristallar turli yo‘nalishdagi yoqlarining termik xususiyati xilmaxil ekanligini gips kristali misolida ko‘rish mumkin. Erib turgan shamga gips kristali botirib olingach, kristallning hamma yoqlarida sovib qotgan yupqa shamli po‘stloq hosil bo‘ladi. Shamli po‘stloqqa qizdirilgan igna uchi tekkizilganda, u kristallning hamma yoqlarida turlicha eriydi. Demak, shamli po‘stloqning erish tezligi gips kristalining yoqlari turlicha termik xususiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.