Qattiq mexanik tavsif (2.1- rasm, a dagi 2 tavsif). Bu tavsifga ega bo‘lgan yuritmalarda b 1—10% atrofida o‘zgaradi. Bu guruhga mustaqil qo‘zg‘atish chulg‘amli o‘zgarmas tok dvigatellari, kollektorli mashinalar va ventilli dvigatellar kiradi.
Yumshoq mexanik tavsifga (2.1- rasm, a dagi 3 tavsif) tavsif qiyaligi 10% dan ko‘p bo‘lgan dvigatellar ega bo‘ladi. Ularning qatoriga ketma-ket qo‘zg‘atish chulg‘amli o‘zgarmas tok dvigatellari, to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgaruvchan tarmoqqa yoki o‘zgarmas tokka ulanadigan kollektorli universal dvigatellar yuqori sirpanishga ega bo‘lgan asinxron dvigatellar kiradi. Ko‘p turdagi dvigatellarning sun’iy tavsiflari ham yumshoq hisoblanadi.
Ko‘pincha mexanik tavsiflari o‘zgaruvchan qattiqlikka ega bo‘lgan dvigatel yoki elektr yuritma tizimlari qo‘llaniladi. Masalan, 2.1- rasm, b dagi 1 qisqa tutashgan rotorli asinxron dvigatelning mexanik 2 ekskavatorga xos bo‘lgan mexanik tavsifni, 3 ketma-ket qo‘zg‘atish chulg‘amli o‘zgarmas tok dvigatelining tavsifini ifodalaydi. Agar AB qismdagi tavsiflar qattiq bo‘lsa, BC qismidagi tavsiflar yumshoq
62
ko‘rinishga ega. Shunday qilib, bu tavsiflar o‘zgaruvchan qiyalikka ega bo‘lgan tavsiflar deb yuritiladi.
Mexanik tavsiflarning ko‘rinishi va elektr dvigatel turini texnologik talablardan kelib chiqqan holda tanlanadi. Masalan, po‘latni prokatlash, qog‘oz ishlab chiqarish, rotatsion bosim, zamonaviy metall kesish dastgohlari mexanizmlari uchun qattiq mexanik tavsif talab etiladi. Ba’zi, sinov stendlari va tasmali mexanizmlari ko‘pincha yuritmada absolut qattiq mexanik tavsif bo‘lishini taqozo etadi.
2.2. NISBIY BIRLIKLAR Turli nominal qiymatlarga ega bo‘lgan elektr yuritmalarni taqqoslash va boshqa tadqiqotlarni o‘tkazishda nisbiy birliklardan foydalanish maqsadga muvofiq.
Har qanday o‘zgaruvchini nisbiy birliklarda ifodalash uchun uning absolut qiymatini shunga o‘xshash bazaviy qiymatga bo‘lish kerak. Odatda, elektr yuritmalarda bazaviy qiymat sifatida quyidagilardan foydalaniladi:
Unom — nominal kuchlanish; Inom — nominal tok; Mnom(Fnom) — nominal moment (kuch); Rnom(Znom) — tarmoqdan nominal kuchlanish berilganda nominal tok oqishini ta’minlaydigan qo‘zg‘almas dvigatel zanjiridagi nominal qarshilik; wnom — dvigatel yakorining (rotorining) nominal burchak tezligi. Bu qiymatlardan tashqari o‘zgaruvchan tok mashinalari uchun bazaviy qiymat sifatida magnit maydonining sinxron burchak tezligi w0(wsx), mustaqil qo‘zg‘atish chulg‘amli o‘zgarmas tok dvigateli uchun elektr
63
yurituvchi kuch tarmoq kuchlanishiga teng bo‘lgandagi ideal salt
yurish tezligi w0 qabul qilinadi.
Kuchlanish uchun nisbiy kattalikni quyidagicha yozish mumkin:
U U 1
nom . = (2.2)
Asinxron mashinalarda kuchlanishning ikkita bazaviy qiymatidan
foydalanish maqsadga muvofiq: stator zanjiri uchun tarmoq kuchlanishi
va qo‘zg‘almas rotor uchun uning elektr yurituvchi kuchi (EYK) E2
nom.
Nisbiy birlikda tokni quyidagicha ifodalaymiz:
i I I 1
nom . = (2.3)
O‘zgarmas tok mashinalari uchun yuqorida keltirilgan tushunchaga
asosan
R U I 1
nom nom nom . = (2.4)
U holda yakor qarshiligining nisbiy birligi:
R R1
ya ya nom . = (2.5)
Faza rotorli asinxron dvigatel bitta fazasining nominal qarshiligini
statorni nominal kuchlanish va chastotaga ega bo‘lgan tarmoqqa ulab
olinadi. Bu holda rotor zanjiriga shunday qarshilik ulash kerakki, u rotor
qo‘zg‘almas bo‘lganda hamda fazalari «yulduzcha» usulida
ulanganda, nominal tok oqib o‘tishini ta’minlaydigan bo‘lsin, ya’ni
64
R Z E I 2nom 2nom 2nom 2nom = = / 3
, (2.6)
bu yerda: E2 nom — ochiq qo‘zg‘almas rotordagi nominal EYK:
I2 nom — rotorning nominal toki.
Rotor induktivligini yanada aniqroq hisobga olish uchun (2.6)
tenglamani quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:
R2 nom= (0,98ѐ0,99)Z2 nom. (2.7)
Agar dvigatel rotori «uchburchak» usulda ulangan bo‘lsa (2.6)
formula bo‘yicha «yulduz» usulida ulangan rotorning fazasiga
ekvivalent bo‘lgan qarshilik hisoblanadi. U holda «uchburchak»
bo‘yicha ulangan rotor fazasi qarshiligini quyidagi formula bo‘yicha
aniqlaymiz:
R2D = 3R2е. (2.8)
Momentning nisbiy qiymati quyidagi formula bilan aniqlanadi:
1
nom MM , m= (2.9)
bu yerda: — mashina o‘qidagi moment yoki elektromagnit
momentning nominal qiymati.
Dvigatelning elektromagnit momenti uning o‘qidagi momentdan
yuzaga kelgan uyurma tok, gisterezis, ventilyatsiya, podshipnik va
cho‘tkalardagi ishqalanishlar bilan bog‘liq bo‘lgan isroflar
65
kuzatiladi. Shuning uchun (2.9) formuladagi qiymat ustida to‘xtalib
o‘tamiz.
Bu momentning qiymati o‘zgarmas tok dvigateli uchun tarmoqning
nominal kuchlanishi va qo‘zg‘atish chulg‘ami hamda yakor
zanjiridagi tokning qiymatlari nominal qiymatga ega bo‘lganda,
asinxron mashinalar uchun esa tarmoq kuchlanishi hamda chastotasi va
stator toki nominal qiymatga ega bo‘lganda aniqlanadi.
Ketma-ket hamda aralash qo‘zg‘atish chulg‘amli va universal
dvigatellar uchun burchak tezlikning nisbiy qiymati quyidagi formula
bo‘yicha aniqlanadi.
1
nom . n= (2.10)
Ammo asinxron mashinalar va mustaqil qo‘zg‘atish chulg‘amli
o‘zgarmas tok dvigatellari uchun bu ko‘rsatkich quyidagicha
aniqlanadi, ya’ni
1
0 . n= ww (2.11)
Asinxron dvigatelning sirpanishi:
S = (w0 - w)/w0 = 1- n, (2.12)
bu yerda: w0 = 2pfp-1; p — mashinaning juft qutblari soni.
