128
3.
Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining favqulodda vaziyatlarda barqarorligi
ta`minlash
Ma`lumki, Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqaror ishlashini ta`minlash, har
qanday favqulodda vaziyatlarda (harbiy yoki tinchlik davrlarida)
fuqaro
muhofazasining asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Favqulodda vaziyatlarda Xalq xo’jaligigi tarmoqlari barqarorligi deyilganda,
ularning rejalashtirilgan mikdorda sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarishi yoki biror
avariya natijasida shikastlangan ishlab chiqarish korxonalarida juda kiska vaqtda
tiklash ishlari tushuniladi. Xalq xo’jaligigi tarmoqlarini barqaror ishlashiga quyidagi
omillar ta`sir etadi:
Tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish avariyalari, fojialar
hamda umumiy kirgin
qurollarining birlamchi va ikkilami ta`sir omillaridan ishchi xizmatchilarni muhofaza
kilish;
Yuqoridagi ta`sir omillariga inshootlar muhandisteh: komplekslarining
chidamliligi;
Ishlab chiqarish korxonalarini kerakli materiallar bilan (hom ashyo, yokilgi,
gaz, suv, elektr kuvvati) barqaror ta`minlash; • Ishlab chiqarish va fuqaro
muhofazasini barqaror hamda surunkali boshkarish;
Ob`ektning ishlab chiqarish tarmogi buzilgan joyida kJTIning tiklash ishlarini
boshkarish darajasi.
Yuqoridagi omillar nafakat inshootlarning barqarorligini ta`minlaydi, balki
ularning darajasini ham oshiradi. SHu bababdan ham hozirgi davrda tinchlik davrdagi
favquloddagi vaziyatlarda sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining barqaror ishlashini
ta`minlash katga ahamiyat kasb etadi.
Umuman olganda Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqarorligiga 5
ta asosiy
omillarni kullash orqali erishish mumkin:
a) Uz vaqtida ogohlantirish;
b) Himoya inshootlarvdan foydalanish;
v) Yakka tartibda sakpovchi va tibiiy vositalardan foydalanish;
g) evakuatsiyani kullash;
d) Hom ashyo, materiallar, elektr kuvvati, gaz, suv bilan ta`minlash.
Favqulodda vaziyatlarda Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqarorligini
ta`minlash uslublari
Favqulodda vaziyatlarda (tinchlik va harbiy davrlarda) Xalq xo’jaligigi
tarmoqlarining barqaror ishlashini ta`minlash yullari va usullari turli hidtsa bulib, har
bir korxona bajaradigan ishlarining xususiyatlariga karab olib boriladi. Hozirgi bozor
iktisodiyoti davrida, iktisodiy jihatidan eng kulay yulni tanlash, barcha korxona uz
inshootini, fuqarolarni muhofaza kiluvchi ob`ekt sifatida, vaziyatni har tomonlama
muhokama etib, keyin uning barqaror ishlashini ta`minlash yuli va usulidan
foydalanishi kerak.
Inshootlar barqarorligini baholashda maxsus uslubiy ko’rsatmalarga amal
kilinadi. Xalq xo’jaligigi tarmoqparini, inshootlar
barqarorligini baholashda,
hisoblashda, quyidagi kursatgichlardan foydalaniladi:
129
a) Shikastlantiruvchi kursatgichlarning eng yuqori kiymati;
b) Inshootlar va ularning elementlari tavsifnomasi (kanaka material, qanday
tartibda qurilgan, uning zilzila bardoshligi).
Odatda favqulodda vaziyatlarda inshootlarga ta`sir etuvchi omilar va ularning
kiymati fuqaro muhofazasi shtabi tomonidan beriladi, agar unday ma`lumot kelmasa,
u holda hisoblash yuli bilan shu erning uzida aniqlanadi. Agar bu ma`lumotlarni shu
erning uzida ham aniqlash imkoni bulmasa, u holda bu ta`sir etuvchi omilarning
tahminiy
kiymatlari asosida kuchsiz, urtacha va kuchli shikastlantirish hududlarini
aniqlash mumkin.
Masalan, silkinishidan (ballga karab), yadro quroli ishlatilganda ta`sir etuvchi
tulkinni hosil kiladigan ortiqcha bosim (AR) kiymatiga karab inshootlarturli hil
darajada shikastlanadi.
Jumladan, silkinishining 5, 6, 7, 8, 9 ballarida yoki qurolini ARf k 10, 20, 30,
40 KPA faktorlarida kimyo, kayta ishlash, radioelektrotexnika,
meditsina va shunga
sanoat korxonalarida shikastlanish ruy berishi mumkin. Mashinasozlik, oziq - ovqat,
metallurgiya va shunga uhshash korxonalarida esa silkinishining 5,6,7,8,9, 10, 11
ballarida hamda 10, 20, 30, 40, 50, 60 KPA ortiqcha bosim hosil dalinganda
inshootlar talafotlanishi mumkin.
Albatta, bu ma`lumotlar yuqoridagi sanoat korxonalar xususiyatlarini hisobga
olgan holda qurilgan inshootlar sifatida karab, ho’losa chikariladi.
Sanoat inshootlarining seysmik tulkinlar ta`siriga chidamlilik darajasini
baholashda, uning elementlarida (tseh, uchastka, tizim)
chikarilayotgan mahsulot,
inshootlar har kaysi elementlarning omillari ta`sirida (bosim, tulkinlar) urtacha
buzilishga chidamliligiga karab inshootni butun uzini chidamligi hakida ho’losa
chikariladi.
Odatda seysmik tulkinlar ta`sirida buzilgan inshoot va uning elementlarini
kiska vakg ichida hamda iktisodiy jihatidan kulay darajada tiklash, usha inshoot
chidamliligini oshirishning eng kulay yuli hisoblanadi.
Yuqorida aytilgan uslublar asosida yoruglik nurlanish,
utuvchi radiatsiya va
boshka ta`sir faktorlari ta`sirida ham inshoot va uning elementlarining barqarorligini
(chidamliligani) ham aniqlash mumkin va barqaror ishlashini ta`minlash imkoniyati
yaratiladi. Jumladan, (u) nuri ta`sirida inshootlarni chidamliligi, shu ob`ektga
keladigan maksimal (u) nur dozasi, ob`ektdagi odamlarning shikastlanish darajasi,
asbobuskuna, jihozlarning buzilishi va boshka ta`sirlar
orqali usha inshootlarning
chidamliligi baholanadi.
Agar tulkin zarbasida hosil buladigan ortiqcha bosim kiymati, usha inshootni
chidamlilik (3050 KPA atrofida) darajasida bulsa, u holda 0,51 MT qurol
portlatilganda ham utuvchi nur kiymati kichik buladi (520 rad. dan oshmaydi).
Butsday holatda usha ishlab chiqarish inshooti va uning faoliyatiga u deyarli ta`sir
etmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
