Microsoft Word 4+++ tezis sb tsue

---

CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION 
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
| 
Samarkand branch of Tashkent state university of economics. 
www.sbtsue.uz
152 
TIJORAT BANKLARINING MOLIYAVIY BARQARORLIGINI 
TA’MINLASHNING METODOLOGIK ASOSLARI 
Bobakulov Tulkin Ibodullayevich 
Togayev Salim Sobirovich 
Annotatsiya: 
Maqolada tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini 
ta’minlashning ilmiy-nazariy qarashlari va metodoligik asoslari tahlil qilingan hamda 
ushbu metodikalaning amaliy ahamiyatini asoslashga xizmat qiladigan tavsiyalar 
shakllantirilgan. 
Kalit so‘zlar:
tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash, foizli 
daromad, likvidlik, aktivlar sifati, risk, “CAMELS” reyting tizimi. 
Аннотация: 
В статье анализируются научно-теоретические взгляды и 
методологические основы обеспечения финансовой устойчивости коммерческих 
банков, а также даются рекомендации по обоснованию практической значимости 
данной методики.
Ключевые слова
: обеспечение финансовой устойчивости коммерческих 
банков, процентные доходы, ликвидность, качество активов, риск, рейтинговая 
система CAMELS. 
Abstract: 
The article analyzes the scientific-theoretical views and methodological 
bases of ensuring the financial stability of commercial banks, and makes 
recommendations to justify the practical significance of this methodology. 
Keywords: 
ensuring financial stability of commercial banks, interest income, 
liquidity, asset quality, risk, CAMELS rating system. 
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini baholash 
bo‘yicha bir nechta metodikalar mavjud bo‘lib, ular uslubiy jihatdan farq qiladi. Masalan, 
“CAMELS” reyting tizimida tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini baholashda 
aktivlarning foydalilik koeffitsiyentidan foydalaniladi. 
Ushbu tizim orqali tijorat banklari moliyaviy mustahkamligining asosiy 
komponentlari: 
– kapitalning yetarliligi (С); 
– aktivlar sifati (A); 
– bank menejmenti (M); 
– daromadlilik (E); 

---

CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION 
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
| 
Samarkand branch of Tashkent state university of economics. 
www.sbtsue.uz
153 
– likvidlik (L). 
– riskga sezgirlik darajasi (S) tahlil etilishi natijasida bankning moliyaviy 
mustahkamligini har tomonlama to‘laqonli tahlil qilish va baholash mumkin.
Shunisi harakterliki, “CAMELS” reyting tizimida kapitalning yetarliligi Bazel qo‘mitasi 
tomonidan taklif qilingan metodika bo‘yicha baholanadi. 
“CAMELS” reyting tizimida har bir komponent bo‘yicha to‘plangan ballar qo‘shilib, 
hosil bo‘lgan yig‘indi olti soniga bo‘linadi va hosil bo‘lgan ball tijorat bankiga berilgan 
yakuniy baho hisoblanadi. 
Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali “CAMELS” reyting tizimining har bir 
komponentini ahamiyatliligiga baho beramiz. 
1-jadval 
«CAMELS» omillari tavsifi[7] 
Omillar 
Izoh 
2 
3 
1. 
“С” 
(Capital 
adequesy) 

Kapitalning yetarliligi
, ya’ni bankning o‘z mijozlarini 
kafolatlash uchun zarur bo‘lgan xususiy sarmoyasi miqdori. 
Etarli sarmoyaga ega bo‘lgan banklar jiddiy zarar ko‘rgan 
taqdirda ham mijozlar o‘z pullaridan ajrab qolishlariga yo‘l 
qo‘ymaydi. 
2. 
“A” 
(Asset quality) 

Aktivlar sifati.
Bu omil aktivlarning darajasini va balansdan 
tashqari moddalarni, shuningdek, gumonli aktivlar va zararlarni 
tasniflash asosida muammoli qarzlarning moliyaviy ta’sirini 
aniqlaydi. 
3. 
“M” 
(Management) 

Bankni boshqaruv sifati.
Bu ko‘rsatkichni tahlil qilish 
yordamida ish samaradorligi, bank siyosati, qonun va 
yo‘riqnomalarga amal qilish darajasi baholanadi. Va shu asosda 
bank 
siyosatining 
qay 
darajada 
maqsadga 
muvofiq 
shakllantirilganligi, uning yozma ravishda belgilangan tartibda 
hujjatlashtirilganligi va unga rioya qilinganligi aniqlanadi. Shu 
sababli menejment sifatini tahlil etish eng oxirida amalga 
oshiriladi. 
4. 
“E” 
(Earning) 

Bankning daromadlilik darajasi.
Bu bankning kelgusida 
o‘sishi uchun yetarli bo‘lishi nuqtayi nazaridan uning daromadi 
yoki foydasini tavsiflovchi omil – ko‘rsatkichdir. 
5. 
“L” 
(Liquidity) 

Bankning likvidlik darajasi.
Bu bankning oddiy va 
kutilmagan majburiyatlarni yo‘qotishlarsiz bajara olish uchun 

---

CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION 
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
| 
Samarkand branch of Tashkent state university of economics. 
www.sbtsue.uz
154 
zarur darajada mablag‘ bilan ta’minlanganligini tavsiflovchi 
ko‘rsatkichdir. 
6. 
“S” 
(Sensitivity to 
risk) 

Bankning riskga sezgirlik darajasi. 
Bu bankning yuzaga 
kelishi mumkin bo‘lgan risklarga qanchalik sezgir ekanligini 
ifodalaydi.
Unga binoan banklar 5 ball bo‘yicha baholanadi. Nazoratdan o‘tgan bankka har bir 
komponent bo‘yicha alohida reyting bahosi berilib, so‘ngra barcha faoliyat bo‘yicha 
umumiy reyting bahosi asosida baholanadi. Reyting bahosining eng yuqori darajasi 1 
ko‘rsatkichi bilan belgilanib, bunda qaysi komponentda bunday baho berilsa, demak u 
xalqaro me’yorlarga to‘liq javob berish darajasida tashkil etilganligidan dalolat beradi. 
Prof. I.Yudinaning xulosasiga ko‘ra, rivojlanayotgan davlatlarda tijorat 
banklarining daromad bazasining holati bevosita kredit riski darajasiga bog‘liq bo‘lib, 
milliy valyutaning qadrsizlanishi natijasida xorijiy valyutada kredit olgan mijozlarni 
kreditni qaytara olmay qolishlari kredit riski darajasini oshib ketishiga olib keladi[3].
I.Yudinaning ushbu xulosasi O‘zbekiston bank amaliyoti uchun muhim amaliy 
ahamiyat kasb etadi. Buning sababi shundaki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
2017 yil 2 sentyabrdagi PF-5177-sonli “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha 
birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmonining qabul qilinishi bilan 
valyuta siyosatini liberallashtirish boshlandi va natijada milliy valyuta AQSH dollariga 
nisbatan qariyb ikki barobarga qadrsizlandi (so‘mning AQSH dollariga nisbatan nominal 
almashuv kursi 2017 yil 5 sentyabrda amaldagi 4210,00 so‘mdan 8100,00 so‘mga 
ko‘tarildi)[2].
Tijorat banklari foizli daromadlarining umumiy hajmida kreditlardan olingan foizli 
daromadlar salmog‘ining yuqori va barqaror bo‘lishi ularning moliyaviy barqarorligini 
ta’minlashning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Shu sababli, Xalqaro tiklanish va 
taraqqiyot banki ekspertlari tomonidan taklif etilgan sof foizli spred koeffitsiyentini 
me’yoriy darajasini ta’minlash respublikamiz banklarining kreditlardan olingan foizli 
daromadlarning barqarorligini baholashda foydalanish, fikrimizcha, muhim amaliy 
ahamiyat kasb etadi. 
E.Galiy o‘zining dissertatsion tadqiqoti asosida tijorat banklarining moliyaviy barqarorligi 
quyidagi ko‘rsatkichlar orqali baholanadi, degan xulosaga kelgan: 
- kapitalning yetarlilik ko‘rsatkichlari; 
- bank aktivlari va passivlarining sifatini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar; 
- bankning daromadliligi (foydaliligi) ko‘rsatkichlari; 
- likvidlilik ko‘rsatkichlari[4]. 
Dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida, shu jumladan, taraqqiy etgan 

---

CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION 
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
| 
Samarkand branch of Tashkent state university of economics. 
www.sbtsue.uz
155 
mamlakatlarda tijorat banklari kapitalining yetarliligini baholashda Bazel qo‘mitasi 
tomonidan ishlab chiqilgan kapitalning yetarlilik koeffitsiyentlaridan – regulyativ 
kapitalning yetarlilik koeffitsiyenti va birinchi darajali kapitalning yetarlilik 
koeffitsiyentidan foydalanilmoqda. Bazel-I standartiga ko‘ra, tijorat banklari regulyativ 
kapitalining yetarlilik koeffitsiyenti kamida 0,08 ga, birinchi darajali kapitalining 
yetarlilik koeffitsiyenti kamida 0,04 ga teng bo‘lishi kerak[10]. 
Bazel-II standartida tijorat banklari faoliyatidagi operatsion riskni baholash 
bo‘yicha yangi bazaviy indikativ yondashuvni joriy qilinganligi va bozor intizomi 
bo‘yicha yangi talablarni ishlab chiqilganligi tijorat banklarining investitsion 
jozibadorligini ta’minlash nuqtai-nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bazel-II standartida taklif etilgan operatsion riskni baholash bo‘yicha bazaviy 
indikativ yondashuvga ko‘ra, 
KBIA = [(ΣGI1…n x
α
)]/n
, 
bu yerda: 
KBIA – tijorat bankining kapitaliga bo‘lgan talab; 
GI – so‘nggi uch yil mobaynidagi har yillik ijobiy yalpi daromad; 
n – o‘tgan uch yil ichida yalpi daromad ijobiy bo‘lgan yillar soni; 
α =15% – bu ko‘rsatkich Bazel qo‘mitasi tomonidan indikatorning tarmoq 
darajasiga nisbatan o‘rnatilgan[15]. 
2-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, korporativ moliyalashtirish va savdo 
operatsiyalari nisbatan yuqori ulushni egallaydi. Buning sababi shundaki, tijorat banklari 
aktivlarining umumiy hajmida kreditlar va qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalari 
eng yuqori salmoqni egallaydi. 
2-jadval 
Operatsion riskni baholash bo‘yicha standartlashgan yondashuvda beta 
omillar ulushining taqsimoti[17] 
Biznes-liniyalar 
Beta omillar 
Korporativ moliyalashtirish 
18% 
Savdo 
18% 
Bankning chakana operatsiyalari 
12% 
Bankning tijorat operatsiyalari 
15% 
To‘lovlar va hisob-kitoblar 
18% 
Agentlik xizmatlari 
15% 
Aktivlarni boshqarish 
12% 
Chakana brokerlik xizmatlari 
12% 
M.Bobrik tomonidan taklif qilingan tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini 
baholash uslubiyoti o‘zaro bog‘liq uchta baholash modelidan tashkil topgan: 

---

CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION 
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
| 
Samarkand branch of Tashkent state university of economics. 
www.sbtsue.uz
156 
- tijorat bankining moliyalari tarkibini tahlil qilish hamda baholashni ko‘zda
tutuvchi moliyaviy resurslar va kapital o‘rtasidagi aloqadorlik modeli; 
- tijorat bankining moliyaviy resurslaridan foydalanish sifatini tahlil qilish va
baholashga asoslangan moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligi modeli; 
- oldindan belgilangan davriy oraliqda moliyaviy barqarorlikning chegarasini 
aniqlash modeli[5]. 
S.Xasyanovaning fikricha, Xalqaro valyuta fondi (XVF) tomonidan ishlab
chiqilgan tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar
tizimi banklarning investitsion jozibadorligini baholash imkonini beradi[6]. 
Xalqaro valyuta fondi (XVF) ekspertlari tomonidan tijorat banklarining
moliyaviy barqarorligini baholash bo‘yicha 24 ta ko‘rsatkichdan iborat bo‘lgan 
ko‘rsatkichlar tizimi taklif qilingan[18]. 
1. Regulyativ kapitalning riskka tortilgan aktivlarga nisbati. 
2. Birinchi darajali kapitalning riskka tortilgan aktivlarga nisbati. 
3. Regulyativ kapitalning aktivlarga nisbati. 
4. Xizmat ko‘rsatilmaydigan kreditlar va qarzlarning, ular bo‘yicha yaratilgan 
zaxiralarni chegirib tashlagan holda kapitalga nisbati. 
5. Sof daromadning kapitalning o‘rtacha miqdoriga nisbati. 
6. Yirik ochiq pozitsiyalarning kapitalga nisbati. 
7. Sof ochiq valyuta pozitsiyasining kapitalga nisbati. 
8. Bankning aktivlari va passivlari hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha yalpi 
pozitsiyalarning kapitalga nisbati. 
9. Kapitaldagi ishtirok instrumentlari bo‘yicha sof ochiq pozitsiyaning kapitalga 
nisbati. 
10. Likvidli aktivlarning jami aktivlarga nisbati. 
11. Likvidli aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati. 
12. Mijozlar depozitlarining jami kreditlar va qarzlarga nisbati. 
13. Sof daromadning aktivlarning o‘rtacha miqdoriga nisbati. 
14. Xizmat ko‘rsatilmaydigan kreditlar hamda qarzlarning jami kreditlar va 
qarzlarga nisbati. 
15. Sektorlar bo‘yicha taq 
simlangan kreditlar va qarzlarning jami kreditlar va qarzlarga nisbati. 
16. Uy-joy ko‘chmas mulkiga berilgan kreditlar va qarzlarning jami kreditlar 
va qarzlarga nisbati. 
17. Tijorat ko‘chmas mulkiga berilgan kreditlar va qarzlarning jami kreditlar 
va qarzlarga nisbati. 
18. Hududiy taqsimlangan kreditlar hamda qarzlarning jami kreditlar va 

---

CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION 
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
| 
Samarkand branch of Tashkent state university of economics. 
www.sbtsue.uz
157 
qarzlarga nisbati. 
19. Valyutadagi kreditlar va qarzlarning jami kreditlar hamda qarzlarga nisbati. 
20. Valyutadagi majburiyatlarning jami majburiyatlarga nisbati.
21. Foizli daromadlarning yalpi daromadga nisbati. 
22. Treydingdan olingan daromadlarni yalpi daromadga nisbati. 
23. Foizsiz xarajatlarning yalpi daromadga nisbati. 
24. Xodimlarga qilingan xarajatlarning jami foizsiz xarajatlarga nisbati. 
Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini ta’minlashning metodologik 
asoslarini tadqiq qilish natijasida quyidagi xulosalar shakllandi: 
*tijorat banklarining daromad bazasiga baho berishda sof foizli marja ko‘rsatkichi 
muhim o‘rin tutadi va bunda sof foizli marja bank aktivlari miqdoriga teskari 
proporsional bo‘lib, kreditlar va depozitlar bozoridagi yuqori darajadagi raqobat uning 
darajasiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi; 
*rivojlanayotgan davlatlarda tijorat banklarining daromad bazasining holati 
bevosita kredit riski darajasiga bog‘liq bo‘lib, milliy valyutaning qadrsizlanishi natijasida 
xorijiy valyutada kredit olgan mijozlarni kreditni qaytara olmay qolishlari kredit riski 
darajasini oshib ketishiga olib keladi; 
*Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini baholash 
bo‘yicha bir nechta metodikalar mavjud bo‘lib, ular uslubiy jihatdan farq qiladi. Masalan, 
“CAMELS” reyting tizimida tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini baholashda 
aktivlarning foydalilik koeffitsiyentidan foydalaniladi. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYHATI: 
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrdagi PF-5177-sonli 
“Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar 
to‘g‘risida”gi farmoni. 
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrdagi PF-5177-sonli 
“Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar 
to‘g‘risida”gi farmoni// O‘zbekistonRespublikasi qonun hujjatlari to‘plami. – 
Toshkent, 2017. – №36.– 945-modda. 
3.
Юдина И.Н. Банковская система в развивающихся экономиках: опыт 
становления, развития и кризисов. Монография. – М.: ИНФРА-М, 2013. – С. 230-
231. 
4.
Галий Е.А. Анализ надежности и инвестиционной привлекательности 
коммерческого банка. Автореф. дисс. на дунёсоиск. уч. ст. к.э.н. - Санкт - 
Петербург, 2003.- 20 с. 

---

CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION 
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
| 
Samarkand branch of Tashkent state university of economics. 
www.sbtsue.uz
158 
5.
Бoбрик М.А. O пoвышeнии рoли крeдита и банкoв в иннoвациoннoм
развитии экoнoмики Рoссии //Финансы и крeдит. 2011. – № 4. – С. 69. 
6.
Хасянoва, С. Ю. O систeмe oцeнки финансoвoй устoйчивoсти банкoвскoгo 
сeктoра//Финансы и крeдит. – 2012. – № 12. – С. 24–25. 
7.
A.Bektemirov, A.Omonov, Z. Haydarov, Z.Niyozov. Tijorat banklari aktiv va 
passivlarini boshqarish. O‘quv qo‘llanma. S. 2020 y. -173 b. ma’lumotlari asosida 
muallif ishlanmasi. 
8.
Togayev S. Зарубежный опыт и его практическое значение для финансовой 
устойчивости коммерческих банков //Экономика и образование. – 2022. – Т. 23. 
– №. 1. – С. 40-45. 
9.
Абдуллаев 
А. 
Я. 
Методика 
построения 
рейтинга 
ликвидности 
функционирования коммерческих банков //Финансовый менеджмент. – 2015. – 
№. 1. – С. 83-90. 
10.
Тогаев, С. С., & Амиров, Э. Д. (2016). Основные рекомендации внедрения 
международных стандартов базель III в мире и особенности внедрения их в 
Узбекистане. World science, 3(3 (7)). 
11.
Anvarovich N. E. Ways to Strengthen the Resource Base of Commercial Banks 
//Барқарорлик ва Етакчи Тадқиқотлар онлайн илмий журнали. – 2021. – Т. 1. – 
№. 6. – С. 689-694. 
12.
Bekmurodov Abbos Amriddinovich. (2022). Features of api services in the 
implementation of transformational processes in the activities of commercial 
banks. World Economics and Finance Bulletin, 7, 27-31. Retrieved from 
https://scholarexpress.net/index.php/wefb/article/view/546 
13.
G’ulomiddinovich M. K. Prospects for development of new types of services of 
commercial banks //World Economics and Finance Bulletin. – 2022. – Т. 7. – С. 6-10. 
14.
Niyozov, Z. D., Karimova, A. M., Malikova, D. M., Togaev, S. S., & Alimova, N. K. 
(2019). The introduction of innovations in the sphere of provision of services of 
uzbekistan in the conditions of transition to digital economy. In International 
Scientific and Practical Conference" Innovative ideas of modern youth in science and 
education (pp. 376-378). 
15.
Sobirovich, Togaev Salim. "Topical issues of providing the financial stability of 
commercial banks." Berlin Studies Transnational Journal of Science and 
Humanities 1.1.1 Economical sciences (2021). 
16.
Basel Committee on banking supervision. International convergence of capital 
measurement and capital standards. Basel-II, 2006. http://www.bis.org.publications. 

---

CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION 
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
| 
Samarkand branch of Tashkent state university of economics. 
www.sbtsue.uz
159 
17.
Международная конвергенция измерения капитала и стандартов капитала. 
Уточненные рамочные подходы. Банк международных расчетов. – Базель, 2004. 
– С. 158. 
18.
Translation of: Financial Soundness indicators: Compilation Guide. International 
Monetary Fund, 2007. ISBN 1-58906-401-0. www.imf.org.