turadigan ellipssimon ta’m bilish retseptor hujayralari va tayanch hujayralardan
iborat. So‘rg‘ ichlar tilning uchi,
ikki yoni va keyingi qismida, halqum devori va
yumshoq tanglayda ko‘ p boiadi.
Tilning oldingi qismi asosida joylashgan so‘rg‘ichlar shirin, orqa qismi - achchiq.
ikki yoni
- nordon, oldingi uchi - sho‘ r ta’mdan qo‘ zg‘aladi (93-rasm). Suvda
yoki soclakda erigan moddalar ta’sirida ta’m bilish retseptorlarinmg qo‘zg‘alishi
yuz beradi. Ularning ta’sirlanishi tufayli ta’m sezish tuyg‘ usi kuchayadi. Suvda
erimaydigan modda ta’msiz tuyuladi. Ta’m bilishda issiq
yoki sovuq uncha katta
ahamiyatga ega emas. Juda issiq yoki sovuq ovqatning ta’mi yaxshi sezilmaydi.
Biroz sovitilgan ovqat mazali bo‘ ladi. Ovqatning harorati 15-30° С bo‘ lganida
ta’mi yaxshi bilinadi.
i
з
93-rasm.
Tilda ta’ m bilish so‘rg‘ichlarining joylashishi (so‘ rg‘ichlar oqish rangda ajratib
ko‘ rsatilgan:
1 - shirin,
2 - achchiq,
3 - nordon,
4 - sho‘r.
Ichki organlar sezuvchanligi.
Ichki organlar devorida joylashgan retseptorlar
shu organlarda kimyoviy, mexanik, bosim yoki haroratning o‘ zgarishi ta’sirida
qo‘ zg£aladi. Q o‘zg‘ alish vegetativ nervlari orqali orqa va bosh miya nerv mar-
kazlariga boradi. Nerv markazlarida nerv signallari tahlil qilinib, tegishli organlarga
uzatiladi. Nerv impulslari faoliyatini kuchaytiradi yoki sekinlashtiradi.
Ichki organlar retseptorlarining qo‘ zg‘alishi hamma vaqt ham sezilavermaydi.
Masalan, yurak, jigar, buyrak, qon tomirlari retseptorlari qo‘zg‘ alishini odam sez-
maydi. Lekin
qovuqdagi siydik ajratish, oshqozondagi och qolish, qon tomirlari
devoridagi chanqash, ichakdagi najas ajratish retseptorlari qo‘zg‘ alishini his etadi.
Ichki organlar kasallanganida ulardagi retseptorlar kuchli qo‘ zg‘alib, kasallangan
organ joylashgan sohada og'riq paydo qiladi.
Sezgi organlari funksiyasining o‘zaro muvofiqligi.
Organizmda sezgi organ
laridan birortasi zararlanganida boshqalari uning o'rnini
toidiradi Shuning uchun
ko‘ r b o iib qolgan odam yaxshi eshitadi, hidni yaxshi sezadi, barmoqlari yordamida
buyumlami, masalan, qog‘ oz va tanga pullarning qiymatini aniqlab bera oladi.
Birdaniga ikki sezgi organi zararlanib, ko‘ r va kar b o iib qolgan odamning hid
bilish qobiliyati juda kuchayadi. U gazetalar va jurnallar nomini hididan biladi,
musiqa toiqinlarini butun tanasi orqali eshitadi.
Topshiriqlarga javob yozing va javobingizni tekshirib W ring:
1. Ta’m va uni sezuvchi retseptorlar o'rnrni juftlab ko‘rsating: A - sho‘r, В - nordon,
D - achchiq, E - shirin; 1 - dining oldingi uchi, 2 - dining orqa ildizi, 3 - tilning
oldingi uchi va yon tomoni, 4 - tilning ikki yoni.
2. Ta’m bilishda nerv impulslari o'tadigan yoini tartib bilan ko‘rsating: A
talamus,
В
- adashgan nervlar, D - retseptor, E - markaziy nerv sistemasi, F - til nervlari,
G uzunchoq miya.
0 ‘ylab javob bering:
1. Aytishlancha, buyuk nemis kompozitori Lyudvig van Betxoven kar boigan. U
hassasining bir uchini royalga taqab qo‘yib, ikkinchi uchini
tishlari bilan ushlab
turib musiqa eshitgan. Shu usulda musiqa eshitish mumkinmi?
2. Nima sababdan achchiq taonming mazasi faqat ovqat og‘izda chaynala boshlangandan
song
1
seziladi?
3. Ko‘zi ojiz odam qanday qilib tovush chiqarayotgan manbani uzoqdan aniq aytib bera
oladi, lekin hid chiqayotgan manbani faqat yaqin masofadan amqlay oladi?
174
XIII BOB. KOTAYISH VA RIVOJLANISH, ODAMNING
BIOLOGIK VA IJTIMOIY TABIATI
S8-§. Ko‘ payish organlari
K o‘ payishning ahamiyati.
Barcha tirik organizmlar singari odam ham o‘z-
o'zini
yaratish, ya’ni ko'payish xususiyatiga ega. Ko‘ payish tufayli organizm
o‘z tuzilish belgilari va hayotiy xususiyatlarini saqlab qolib, naslga o‘tkazadi.
Ko‘ payish orqali organizm o‘z turi hayotini davom ettiradi.
K o‘ payish urg‘ochi va erkak jinsiy hujayralarining qo‘shilishi, ya’ni urug‘ -
lanishdan boshlanadi. Urug‘lanish natijasida ikkita jinsiy hujayradan bitta
urug'langan hujayra -
zigota hosil bo‘ladi. Zigotada ota va ona organizm belgilari
mujassamlashgan bo‘ ladi. Zigotaning ketma-ket bo‘linishi natijasida ko‘ p
hujayrali
organizm shakllanadi. Bu organizm dastlab ona tanasidagi maxsus organ - bacha-
don ichida o‘ sib, rivojlanadi. Tug‘ilgandan so‘ ng uning o‘sishi va rivojlanishi voyaga
yetish davrigacha davom etadi.
0
‘sish - bu organizmning miqdoriy jihatdan, ya’ni
bo‘ yi va og‘ irligining ortishi bo‘ lsa, rivojlanish organizmning zigota davridan
boshlab hayoti davomida yangi belgi va xususiyatlarni hosil qilishidan iborat.
Erkaklik jinsiy organlari
bir juft urug‘donlar
Do'stlaringiz bilan baham: 
