O. L. Muxamedov Kafedra mudiri

.  Iqtisodiy  geografiya  fanining  obekti  va  unga  ta’sir  etuvchi  omillar
.  Iqtisodiy 
geografiya  ishlab  chiqarish  kuchlarini  rivojlantirish  va  joylashtirish  uchun  muhim  bir  sharoit 
bo‘lgan geografik  muhitni  baholashga kishilik  jamiyati va tabiat o‘rtasidagi  masalalarga to‘g‘ri 
yondashib, katta ahamiyat beradi. 
Tabiat  –  moddiy  ne’mat  ishlab  chiqarishning  tabiiy  bazasi  bo‘lib,  jamiyat  taraqqiyotida 
muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  mehnat  vositalari  va  predmetlarining  birinchi  manba’si 
hisoblanadi.  Inson  tomonidan  o‘zlashtirilgan  tabiat  vositalari  mehnat  predmeti  bo‘lib  xizmat 
qiladi. 
Ishlab  chiqarish  qurollari  va  boshqa  mehnat  vositalari  ham  tabiat,  materiallaridan 
tayyorlanadi.  Moddiy  ne’mat  ishlab  chiqarish  ham  ma’lum  bir  xususiyatga  ega  bo‘lgan 
hududlarda  amalga  oshirildi.  Bundan  kelib  chiqqan  holda  ijtimoiy  ishlab  chiqarishni 
joylashtirishni    o‘rganishda  geografik  muhit  va  uning  elementlarini  ayrim  hududlarda  o‘zaro 
ta’sirini hisobga olish kerak. 
O‘zining roli jihatidan moddiy ishlab chiqarishda tabiiy resurslar ikki turga bo‘linadi: 
1)  Inson  yashashi  uchun  eng  zaruriy  vosita  sifatida  xizmat  qiluvchi  resurslar  (tabiiy 
hosildor  tuproqlar,  dengiz  va  dardagi  baliqlar,  o‘rmon  va  cho‘llardagi  hayvonlar,  o‘simlik 
dunyosidagi tabiiy oziq-ovqat resurslari – masalan meva va ildizlar). 
2)  Mehnat  vositalari  manbaa’si  bo‘lgan  resurslar  (metallar,  yoqilg‘i,  daraxt,  qurilish 
toshlari, suv energiyasi, qush energiyasi va boshqalar). 
Jamiyat  rivojlanishining  quyi  pog‘onasida  moddiy  ishlab  chiqarish  uchun  birinchi  tur 
resurslari  katta  ahamiyatga  ega,  keyinroq  esa  ikkilamchi  tur  resurslari  muhim  rol  o‘ynaydi. 
Jamiyat  rivojlanib  borishi  bilan  takomillashgan  ishlab  chiqarish  vositalari  ishlab  chiqarish 
manbv’si bo‘lgan geografik muhitning roli mavqei mehnat arenasi sifatida oshib boradi. Tabiat 
va jamiyat bir –biriga ta’sir qiladi.  
Tabiat  –  sarf  harajatlarni  kamaytirib,  mehnat  unumdorligini  oshirib,  moddiy  ishlab 
chiqarishga ijobiy ta’sir qilishi mumkin Ki teskarisi, qiyinlashtirishi va susaytirishi mumkin. 
Biroq  tabiatni  jamiyat  rivojlanishiga,  moddiy  ishlab  chiqarishga  ijobiy  ta’sir  qilishi 
mumkin Ki teskarisi, qiyinlashtirishi va susaytirishi mumkin. 
Biroq  tabiatni  jamiyat  rivojlanishiga,  moddiy  ishlab  chiqarishni  o‘sishiga,  ishlab 
chiqaruvchi  kuchlarni  joylashishiga  ta’siri  hal  qiluvchi  xolat  emas.  U  turli  ishlab  chiqarish 
usullariga, ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va joylashishiga qarab turlicha ta’sir qiladi. 
Ishlab  chiqarish  usullari  almashishi,  ishlab  chiqarish  kuchlarini  rivojlanishi,  ishlab 
chiqarish texnikasi takomillashishi bilan kishilik jamiyati tabiat qonunlarini kengroq tushunib va 
unga tayangan holdia tabiiy sharoitga ta’sir qilib va undan kelajakda ishlab chiqarish kuchlarni 

---

rivojlantirish  va  uni  ya’ni  geografiyasini  yaratishda  foydalanadi.  Kishilik  jamiyati  tabiatni 
o‘zgarishiga ta’sir qiladi. Har bir yangi avlod uni o‘rab turgan tabiiy muhitni o‘zgartiradi. 
Tabiat va jamiyatning o‘zaro ta’siri shakli va mazmunini ochib berish fanlarning asosiy 
vazifasi hisoblanadi. 
Iqtisodiy  geografik  uchun  tabiat  va  jamiyat  o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘liqlik  to‘g‘risidagi 
umumiy  masalalar  bilan  bir  qatorda  turli  tabiiy  muhitni  ishlab  chiqarish  kuchlarini 
joylashtirishga ta’sirini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘ziga xos tabiiy sharoitga ega bo‘lgan ma’lum xududda ishlab chiqarish joylashtiriladi 
va rivojlanadi. Bu sharoitga quyidagilar kiradi: 
Geoekologik tuzilishi, yer osti qazib olinuvchi resurslarning mavjudligi, relef, suv, iqlim, 
tuproq, o‘simlik va hayvonat dunsi. Tabiiy geografiya tabiiy sharoit va uni ma’lum bir xududda 
vujudga kelishi qonuniyatlarini o‘rgatadi. 
Tabiiy geografiya bilan uzviy hamkorlikda va aniq tarmoqlar iqtisodiyoti ma’lumotlariga 
tayangan holda xududlar tabiiy sharoitiga iqtisodiy baho berish, va undan samarali foydalanishni 
aniqlash iqtisodiy geografiyaning maqsadi hisoblanadi. 
Xalq xo‘jaligini rivojlanishi umumiy rejasidan kelib chiqqan holda ma’lum bir xududda 
ishlab  chiqarishni  joylashtirish  va  rivojlanishi  hamda  xududiy  ishlab  chiqarish  majmualarini 
tashkil  qilish  ko‘zda  tutiladi.  Shuning  uchun  geografik  muhitni  baholash  (undan  xo‘jalik 
yuritishda  foydalanish  imkoniyatini  nuqtai  nazaridan)  va  uni  oqilona  o‘zlashtirish  muammolari 
iqtisodiy geografiyada muhim o‘rin egallaydi.