O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

0 ‘zbekiston   R esp u blik asin ing  amaldagi  qonunchiligiga  asosan  
fyuchers 
—  qim m atli  qog‘oz  (shartnom a)  bo ‘lib,  muayyan  qimmatli 
q og‘ozlar  va  b osh q a  moliyaviy  vositalarni  yoki  tovarlarni  shartno - 
m alarda  belgilab  q o ‘yilgan  narxda  belgilangan  kelgusi  sanada  xarid 
qilish  yoki  sotishdan  iborat  majburiyatni  so‘zsiz  tasdiqlaydi.

---

Fyuchers  shartnomasi  bo'yicha bazis  aktivining  e m ite n tn in g   aw a l 
m uom alaga  chiqarilgan  qimm atli  q o g ‘ozlari  va  avvaJ  m uo in a la g a  
chiqarilgan  u c h in c h i  shaxsning  qiinm atli  qog'ozlari  tashkil  etishi 
mumkin.  Amaldagi  qonunchilikka  asosan  fyuchersning  bazis  aktivi 
b o ‘lib  em itentn in g   o ‘zlik  birlamchi  m uom alaga  chiqarilgan  qim m atli 
qog'ozlari  tashkil  etishiga  y o‘l  qo'yilmaydi.
Fyuchers shartnom asining  asosiy  xususiyati  shundaki,  u n d a   baho- 
ning  aniqligi  va  shartnom a bajarilishining  majburiyligidir.  Fyuchersga 
asosan bazis aktividagi  qimmatli qog'ozlar darhol  q o 'ld a n -q o 'lg a  berii- 
maydi,  balki  q a t’iy  belgilangan  m ud d atd a  yetkazilishi  zarur.  Fyuchers 
shartnom asi  y o rdam ida  fond  qim m atliklarini  kelajakda  olish  yoki 
yetkazib berish  majburiyati qonun asosida  rasmiylashtiriladi.  F y u c h e r­
sning  o 'ziga  xos  xususiyati  sh u n d a n   iboratki,  s h a rtn o m a   im zola- 
nayotgan  vaqtda  shartnomadagi  bazis  aktivdagi  qim m atli  q o g ‘ozlar 
uning  sotuvchisida  um um an  boMmasligi  ham   mumkin.
Fyuchersning  opsion  bilan  o'xshashlik  to m o n i  shu ndaki,  ikkala 
shartnom a  asosida  kelajakda  fond  qiymatlarini  xarid  etish  yoki  sotish 
imkoniyati  mavjud.  Fyuchersning opsiondan farqi quyidagilardan  iborat:
1.  F yuchers  oldi-sotdi  bitimi  em as,  balki  u  fond  q iy m atlarin i 
yetkazib  berish  to'g'risidagi  qat’iy  majburiyatdir;
2.  Fyuchers shartnomadagi  m uddat kelganda hisob-kitoblarni  q a t’iy 
tartibda  amalga  oshirish  to'grisidagi  majburiyatdir;
3.  F y u chers  b o 'y ic h a   xavf xatar  risk  yuqori  d a ra ja d a d ir,  c h u n k i 
opsiondan  farqli  ravishda  fyuchers  egasi  salbiy  v aziyatda  n a fa q a t 
m u k o fo t  s u m m a s in i,  balki  u n d a n   k o 'p r o q   s u m m a n i  y o 'q o t is h i  
m umkin.
Fyuchers  shartnomasidagi  shartlar  birja  auksionidagi  qim m atli 
qog'ozlarga talab va taklifrii  chuqur o'rgangan  holda tuziladi.  Fyuchers 
bitimidagi  hisob-kitoblar  esa  fond  birjasidagi  hisob-kliring  palatasi 
orqali amalga oshiriladi.  Buning uchun  hisob-kliring palatasida fyuchers 
shartnomasi  ishtirokchilarining  (sotuvchi  va  oluvchi)  m axsus  hisob 
raqamlari  ochiladi.
Fyuchers shartnomasi shartlarini  amalga oshirish  mexanizm i  ko'rib 
chiqiladi.  Fyuchers  shartnomasida  bazis  aktivdagi  aksiyaiar  kursining 
pasayishi  hisobiga manfaat yuzaga keladi.  O datda, fyuchers s h a rtn o m a ­
sida  qim m atli  q o g 'o z la r  t a ’m in lam n ag an   h o ld a   sotiladi,  y a ’ni  bu 
qimmatli  q o g 'o z la r  sotuvchining  mulki  bo'lm asligi  h a m   m u m k in . 
Fyuchers shartnomasiga asosan sotuvchi brokerdan  m a ’lum  m iqdordagi 
aksiyalarni  sotib  oladi.

---

Lekin sotib olingan  paket aksiyasining faqat 60 foizinigina toMaydi, 
qolgan  40  foizini  esa  brokerdan  joriy  narxda  qarzga  oladi.  Investor 
sotib  olingan  paket  aksiyani  to'liq  sotadi.  Fyuchers  shartnomasiga 
asosan  investor  brokerga  belgilangan  muddatda  kelishilgan  qimmatli 
q o g ‘ozlarni  yetkazib  berishi  lozim.  Ushbu  h o la td a   investor  bazis 
aktivdagi  aksiyaning  narxini  tushishidan  m anfaatdor,  chunki  muddat 
kelganda  u  qarzga  olingan  aksiyalarni  arzon  narxda  oladi  va  brokerga 
sha rnom a d a   eski  yuqori  narxda  yetkazib  beradi.  N atijada  investor 
q o ‘shim cha  darom ad  olishi  mumkin.
Lekin  olingan  aksiyalarning  narxi  oshib  ketsa,  investor aksiyalarni 
yuqori  narxda  xarid  yetib,  uni  brokerga  shartnomadagi  eski  narxda 
yetkazib  berishga  majbur.  Natijada  investor katta  zarar  ko'rishi  m um - 
kin.  Shuning  uchun  fyuchers  shartnomasini  tuzuvchi  shaxslar  fond 
bozorini,  uning hozirgi va kelajakdagi  holatini  ham da  narx-navo qanday 
boMishini  chuqur  o'rganishi  va  uning  bilishi  lozim  bo'ladi.
1.