O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor


 .2 .  K orxonalar  moiiyasining  tashkil  etishning



Download 10,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet104/222
Sana08.01.2022
Hajmi10,01 Mb.
#335138
1   ...   100   101   102   103   104   105   106   107   ...   222
Bog'liq
Pul, kredit va banklar

4 .2 .  K orxonalar  moiiyasining  tashkil  etishning 
tamoyillari
K orxonaning  moliyaviy  munosabatlari  ularning  x o ‘jalik  yuritish 
faoliyati  asosida  m a ’lu m   tamoyillarga  asosan  tashkil  etiladi.  Ushbu 
tam oy illar  quyidagilardan  iborat:
—  x o ‘jalik  yuritish  faoliyatidagi  mustaqillik;
—  o ‘z - o ‘zini  moliyalashtirish;
—  m oddiy  m anfaatdorlik;
—  moliyaviy  zaxiralar  bilan  t a ’minlanganlik.
X o ‘jalik   yuritish  faoliyatidagi  mustaqillik  tam oyili  korxonaning 
moliya sohasidagi mustaqilliksiz amalga oshirilishi m um kin emas.  Ushbu


tam oyil  mulkchilik  shaklidan  q a t’i  nazar  barch a  xo'jalik  yurituvchi 
sub y e k tla r  o 'z la r in in g   iqtiso d iy   faoliyat  so h a sin i,  u n in g   m o liy a- 
lashtirishni  m anbalarini,  d aro m ad   olish  m aqsadida  pul  m ablag‘larini 
kapital  q o ‘yilmalariga  y o ‘naltirishni  mustaqil  tarz d a   belgilashlarida 
arnalga oshiriladi.  Ushbu faoliyatning asosiy maqsadi xo ‘jal;k yurituvchi 
s u b y e k tla r   i s h c h i - x o d i m l a r i n i n g   m o d d iy   f a r o v o n l ig i n i   y a n a d a  
oshirishdan  iborat  b o ‘ladi.
Bozor  munosabatlari  korxonalardan  iste’m olchilarning  talablariga 
asosan sam aradorva oqilona ishlab chiqarishni tashkil etishga,  mahsulot 
va xizm atlarning sifatini oshirishga undaydi.  K orxonalar o ‘z faoliyatida 
q o ‘shim cha darom ad olish  u c h u n   asosiy faoliyatdan  tashqari  qimm atli 
qog‘ozlar  bozorida  davlat,  boshqa  xo ‘jalik  subyektlarining  qimm atli 
qog‘ozlariga  qisqa va  uzoq  m uddatli  investitsiyalar  qilishlari  m um kin.
Shuni  t a ’kidlash  lozimki,  korxonalarning  x o‘jalik  yuritish  faoliya- 
tidagi  mutloq  mustaqillik to ‘g ‘risida fikr yuritish  m u m k in  em as,  chunki 
vakolatli  davlat  organlari  to m o n id an   ularning  faoliyat  yuritishlarining 
ayrim  tom onlari  qonun  asosida  tartibga  solinib  turiladi.  M asalan, 
korxonalar va turli  darajadagi  budjetlar o'rtasidagi  o ‘zaro  m unosabatlar 
q onun  asosida  q a t’iy  belgilab  q o ‘yiladi.  M ulkchilik  shaklidan  q a t’i 
nazar  barcha  korxonalar  o ‘z  faoliyati  asosida  q o n u n   asosida  berilgan 
soliqlami,  o ‘rnatilgan  stavkalarda  t o ‘lab  borib  turli  darajadagi  budjet- 
larni  shakllantiradi.  Davlat  tom o n id an   korxonalar u c h u n   amortizatsiya 
siyosatini  belgilaydi.  Aksiyadorlik  jam iyatlari  u c h u n   esa  moliyaviy 
zaxiralarni  tashkil  etish  va  ularning  miqdori  q o n u n a n   belgilanadi.
0 ‘z - o ‘zini  m oliyalashtirish  tam oyilini  am alga  oshirish  x o ‘jalik 
yurituvchi  subyektlarning  tadbirkorlik faoliyatining asosiy shartlaridan 
kelib  chiqadi.  0 ‘z -o ‘zini  moliyalashtirish tamoyili  k o rxonalar to m o n i­
dan  m ahsulot  ishlab  chiqarish  va  uni  sotish,  ishlarni  bajarish  va 
xizmatlar ko'rsatish xarajatlarini  to 'liq  qoplash,  ishlab  chiqarishni shax- 
siy  pul  m ablag‘lari  bilan  t a ’m inlash  ham da  zaru r  boMganda  tijorat 
banklari  kreditlaridan  foydalanishni  anglatadi.
Iqtisodiyotni  rivojlangan  m am lakatlarida  ko rx o n an in g   o ‘z - o ‘zini 
moliyalashtirish sohasida ularni shaxsiy mablag‘lari ju d a  yuqori  darajada 
ya’ni  70%  dan ortig‘ini tashkil  etadi.  Korxonalar faoliyatining  m oliya- 
lashtirishni asosiy shaxsiy m anbalariga foyda,  am ortizatsiya ajratm alari 
va  t a ’mirlash ja m g ‘armalari  kiritiladi.
M oddiy  manfaatdorlik  tam oyilining  obyektiv  zarurligi  m ulkchilik 
shaklidan  q a t’i  nazar  barcha  korxonalarning  pirovard  m aqsadi  b o ‘lib 
d a ro m a d   topishligidan  kelib  chiq ad i.  K o rx o n a la r  t o m o n i d a n   o ‘z


faoliyatining  ijobiy  natijalariga  erishishlikdagi  m anfaatdorlik  nafaqat 
uni  ishtirokchilari  uchun   emas,  shu  jum ladan  davlat  h am   m anfaat- 
dordir.  Korxonalam ing ishchi-xodimlari doirasida ushbu tamoyil yuqori 
darajadagi  ish  haqi  miqdori  bilan  amalga  oshiriladi.
M o d d iy   m a n fa a td o rlik   tam o y ili  k orxonalar  m iq y o sid a   davlat 
to m o n id an   oqilona  soliq  siyosatini  olib  borishi  natijasida  ularning 
faoliyatini  q o ‘llab-quw atlash,  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  uch u n  
iqtisodiy  sh a rt-sh a ro itla r  yaratish  va  pirovard  natijada  d aro m ad n i 
ko'paytirish  bilan  amalga  oshiriladi.
Korxonalar  tom onidan  ushbu  tamoyilni  amalga  oshirilishi  yangi 
yaratilgan  qiymat,  shaxsiy  kapital  o'rtasida  oqilona  taqsim otni  olib 
borish  va ja m g ‘arm a  ham da  iste’m ol  fondlarini  shakllantirish  asosida 
yuzaga  chiqadi.  Davlatning  manfaatdorligi  esa  korxonalar  faoliyatida 
rentabellikni  t a ’minlash,  ishlab  chiqarishni  o ‘sishi  va  soliq  intizomiga 
qat’iy rioya etishliklari  asosida yuzaga chiqadi.  Ushbu tamoyilni  amalga 
oshirishda  korxonalar  faoliyatida  m oliya-xo‘jalik  yuritish  va  uning 
pirovard  natijalari  ham da  shaxsiy  kapital  saqlashlari  u c h u n   moddiy 
javobgarlikning mavjudligi  bilan am alga oshiriladi.  M oddiy javobgarlik 
uchun moliyaviy usullar Respublika qonunchiligi asosida tartibga solinib 
turiladi  va  amalga  oshiriladi.  X o ‘jalik  yuritish  faoliyatida  shartnom a 
majburiyatlarini, t o ‘lov intizom ini,  soliq qonunchiligini buzgan  korxo­
nalar u c h u n   turli  moliyaviy  cho ralar  q o ‘llanishi  mumkin.  Rentabelsiz 
faoliyat k o ‘rsatayotgan  korxonalar u ch u n   esa ular o ‘z  majburiyatlariga 
j a v o b   b e ra   o lm a y d ig a n   h o l a t la r d a   dav lat  o rg a n la ri  to m o n i d a n  
bankrotlik jarayoni  qoMlaniladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  Kodeksiga  asosan  amaldagi  soliq 
qonunchiligini  buzgan  korxonalam ing  rahbarlariga nisbatan  m a ’muriy 
javobgarlik ko'zda tutilgan korxonaning ishchi-xodimlari u c h u n  mehnat 
intizom ini buzgan,  ishlab  chiqarishda brakka yo ‘l  qo'yilgan  holatlarda 
m ukofotdan m ahrum  qilish,  ish haqidan ushlab qolish,  zarur holatlarda 
is h d a n   b o ‘s h a tis h   k o ‘z d a   t u ti lg a n .  U s h b u   y o 'n a li s h   j u d a   k o ‘p 
korxonalarda  amaliyotga  kiritilgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalaming tadbirkorlik faoliyatida 
m a ’lum  qaltisliklar (risklar) tufayli biznes uchun qo'yilgan  mablag‘larni 
q a y tm a slig i  h o la tla r in in g   m a v ju d lig i  u la r  to m o n i d a n   m oliyaviy 
zaxiralarni  tashkil  etishlarini  talab  etadi.  Hozirgi  sharoitda  barcha 
qaltisliklar o ‘z nom idan va o ‘z hisobidan ixtiyoriy ravishda o ‘z faoliya­
tini  olib borayotgan tadbirkorlar zimmasiga tushadi.  Xaridorlar uch u n  
iqtisodiy  raqobat  shart-sharoitlarida  tadbirkorlar  b a ’zi  holatlarda  o ‘z


m ahsulotlarini,  xizm atlarini  old ind an   to 'lo v siz   yetkazib  beradilar. 
Korxonalar tom onidan qimmatli qog'ozlarga qilgan kapital q o ‘yilmalari 
nafaqat daromad keltirishi balki kapitalni y o‘qotish qaltisligi bilan bog‘liq.
N ihoyat,  korxonalar to m onidan  ishlab  chiqilgan  iqtisodiy  dastur- 
larda  samarasiz  hisob-kitoblar  ham   mavjud.  Bu  salbiy  holatlarning 
oldini olish, juda zarur holatlarda m oliyaviyjihatdan qo'llab-quw atlash 
u c h u n   moliyaviy  zaxiralarni  tashkil  etish  zaruriyati  yuzaga  chiqadi.
Mulkchilik  shaklidan  q a t’i  nazar  barcha  korxonalar  budjetga  va 
b u djetdan  tashqari  fondlarga  barch a  soliqlar,  m ajburiy  to 'lo v la rn i 
toMagandan qolgan sof foyda hisobidan  moliyaviy zaxiralarni shakllan- 
tirishlari  mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlari u c h u n   esa imtiyozli aksiya- 
larga  dividend  to'lashlari  uchun  moliyaviy  zaxiralarni  shakllantirish 
q o n u n d a   belgilab  qo'yilgan.
Hozirgi vaqtda amaliyotda ko‘plab  korxonalar o'zlarining moliyaviy 
imkoniyatlarini cheklanganligi sababli barqaror moliyaviy holatni saqlab 
turishlari  uchun  kerakli  m iqdorda  moliyaviy  zaxiralarni  tashkil  eta 
olmayaptilar.
Yuqorida  ta ’kidlab  o ‘tgan  korxonalar  m oliyasining  tashkil  etuvchi 
tam oyillar doimiy ravishda va uzviy bog‘liqlikda rivojlanishdadir.  Ishlab 
chiqarishning  rivojlanishi,  ishchi  kuchlarining  holati,  iqtisodiy  shart- 
sharoitlarning o ‘zgarishiga asosan tam oyillarining turlarini  am aliyotda 
qanday  miqdorda,  qaysi  shakl  ham da  usullarda  qoMlanishiga  bevosita 
t a ’sir  ko ‘rsatadi.

Download 10,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   100   101   102   103   104   105   106   107   ...   222




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish