O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

8 .3 .  T o ‘lov  va  hisob-kitob  balanslari
Barcha  mam lakatlar  zamonaviy ja h o n   xo ‘jaligining  ishtirokchilari 
b o ‘lib  h iso b la n a d i.  A lo h id a   i n a m la k a t la r n in g   j a h o n   x o ‘jalig ig a  
integratsiyalashganlik darajasi turlicha bo ‘lib hisoblanadi.  Mamlakatning 
hamkorlari  bilan tashqi  iqtisodiy aloqalari,  milliy iqtisodiyotlarni ja h o n  
xo'jaligiga  birlashtirad igan  X alq aro  iqtisodiy  a lo q a lard a n   iborat. 
Iqtisodiy munosabatlardan tashqari  mamlakatlar o ‘rtasida pul to'lovlari

---

va  tushumlarini  vujudga  keltiruvchi  siyosiy,  harbiy,  madaniy  ham d a 
boshqa  munosabatlar  ham  mavjud.
Mamlakatning  ko ‘p  qirrali  xalqaro  munosabatlari  uning  xalqaro 
operatsiyalari  balans  hisob-varag‘ida  o 'z  aksini  topadi.  Ushbu  balans 
a n ’ana  b o‘yicha  t o ‘lov  balansi  deb  ataladi.
T o ‘lov balansi  — bu xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varag'i- 
dir.  Ya’ni,  bu  m amlakatning  tovarlar,  xizmatlar,  kapitallar  olib  kirish 
va  olib  chiqish  ko'rsatkichlarining  nisbati  shaklidagi  xalqaro  x o ‘jalik 
aloqalari  kompleksining  qiymat  ifodasidir.
Xalqaro  operatsiyalarning  balans  hisob-varag'i  mamlakat  tashqi 
iqtisodiy  operatsiyalarining  ko‘lamlari,  tarkibi  va  xarakterini  qiymat 
jihatidan  miqdoriy  h am da  sifat  ifodasidir.  Amaliyotda  odat  sifatida 
«to'lov balansi»  atamasidan  foydalanish,  barcha operatsiyalar b o ‘yicha 
valuta  oqimlarining  ko ‘rsatkichlarini  esa  t o ‘lov  va  tushumlar  sifatida 
belgilash  qabul  qilingan.
M atb uo tda  c h o p   etilayotgan  to 'lo v   balanslari  nafaqat  am alga 
oshirilgan  yoki  m a ’lum  bir  sanaga  ijro  etilishi  kerak  bo'lgan  to 'lo v   va 
tushum larni,  balki  xalqaro  talablar  h a m da   majburiyatlar  b o 'y ic h a  
ko'rsatkichlarni  ham   qainrab  oladi.
To'lov  balanslarining  zamonaviy jadvallari  barcha  qimrnatliklarni 
m am lakatlararo  harakati  haqida  yetarli  m a ’lumotlarga  ega.  B unda 
m ajburiyatlarning  joriy  davrda  to 'la n m a y d ig a n   va  kelgusi  davrga 
o'tkazilib  yuboriladigan  qismi  kapital  yoki  kreditlar  harakatini  aks 
ettiruvchi  to'lov  balansi  moddalariga  kiritiladi.
So'nggi  paytlarda  to'lov  balansiga  qo 'shim ch a  sifatida  m am la k a t­
lararo qimmatliklar harakati to'g'risidagi  m a ’lumotga ega mamlakatning 
xalqaro  aktivlar  va  passivlar  balansi  tuziladi.
U sh bu   b a la n s  m a m la k a tn in g   zaxira  toifasidagi  x alqaro   m o - 
liyaviy  h olatin i  aks  e ttirad i  va  m am la k a t  ja h o n   xo'jaligiga  in te g - 
ratsiyalashuvining  q a n d a y   b o sq ic h id a   (p o g 'o n a s id a )  turg an lig in i 
k o 'rsa ta d i.
Mazkur balansda ushbu davrga mamlakat tomonidan taqdim etilgan 
va  olingan  kreditlar,  investitsiyalar,  boshqa  moliyaviy  aktivlar  qiyma- 
tining  nisbati  aks  etadi.  Ayrim  davlatlarda  olingan  resurslar  hajmi 
xorijdagi  aktivlariga  nisbatan  katta.  Boshqa  mamlakatlarda  bu  ikkala 
ko'rsatkich  ham   katta,  ham  turlichadir.  Xorijiy  moliyaviy  resurslarni 
ne tto -im p o rty o ri  sifatida  A Q S H   alohida  o 'r in   egallaydi.  X alqaro 
moliyaviy  pozitsiya  va  to'lov  balansi  ko'rsatkichlarining  o'zlari  bir- 
biri  bilan  bog'liqdir.

---

Iqtisodiy  m azm u n ig a  ko ‘ra  m a ’lum   bir  sanaga  b o i g a n   t o ‘lov 
balansi  va  m a ’lum  bir  davr  t o ‘lov  balansi  farqlanadi.  M a ’lum  bir 
sanaga  bo'lgan  t o ‘lov  balansini  statistik  ko'rsatkichlar  shaklida  qayd 
etishning ilojisi y o ‘q..  Chunki u  kundan-kunga o'zgarib turuvchi to'lov 
va  tushum larning  nisbat  shakli  sifatida  mavjuddir.
T o l o v   balartsining  ahvoli,  ushbu  davrga  milliy  va  xorijiy  valutaga 
b o ‘lgan  talabni  belgilab  beradi  ham da  valuta  kursini  shakllantiruvchi 
omillardan  biri  b o ‘lib  hisoblanadi.
M a ’lum  bir  davr  uchun  to'lov  balansi  (oy,  chorak,  yil)  ushbu 
davr  m o b a y n id a   am alga  oshirilgan  tashqi  iqtisodiy  s h a r t n o m a l a r  
b o ‘yicha  statistik  ko'rsatkichlar  asosida  tuziladi  va  m a m la k a tn in g  
xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarida,  uning jah o n   xo‘jaligidagi  ishtiroki 
ko‘lamlarida ha m d a  xarakterida sodir bo'lgan  o'zgarishlarni tahlil etish 
imkoniyatini  beradi.
Davr  u ch u n   t o ‘lov  balansining  k o ‘rsatkichlari  iqtisodiy  rivojla- 
nishning agregat  ko'rsatkichlari  bilan  bog'liqdir  (yalpi  ichki  m ahsulot, 
milliy darom ad  va shu  kabilar)  va davlat  to m o n id a n   muvofiqlashtirish 
obyekti  b o ‘lib  hisoblanadi.
D avr  u c h u n   t o ‘lov  balansining  ahvoli  milliy  v a lu ta n in g   u z o q  
muddatdagi  davrga  bo'lgan  holati,  uning   barqarorligi  yoki  valuta 
kursining  o ‘zgarish  xarakteri  bilan  uzviy  bog‘liqdir.
B uxgalteriya  hisobi  nuqtayi  n a z a r id a n   t o ‘lov  b a la n si  d o i m o  
m uvozanatda  b o ‘ladi.  Am m o  o'zining  asosiy  b o'linm alari  b o 'y ich a  
agar  tu sh u m la r  t o l o v l a r d a n   k o ‘p  b o ‘lsa  aktiv  saldoga,  a k s in c h a  
boMganda  passiv  saldoga  ega  b o ‘ladi.  Shu  sababli  to 'lo v   balansini 
tuzish  va  saldosini  o ‘lchash  uslublari  m a m la k a t  tashqi  iqtiso diy  
operatsiyalarini  xarakterlovchi  ko‘rsatkichlarni  t o ‘g ‘ri  tahlil  qilishda 
muhim  ro‘l  o'ynaydi.
T o ‘lov  balansi  tuzishning  nazariyasi  va  amaliyoti  j a h o n   iqtiso- 
d iyotida  b o 'la y o tg a n   o 'zg arish larg a  m uv o fiq   ravishda  rivojlanib, 
takomillashib  borm oqda.
«Balans»  a ta m a s i  x a lq a ro   t o ‘lov  m u n o s a b a t l a r i d a   b ir   q a t o r  
tushunchalarni  xususan  balans  hisob-varag‘i,  saldo  yoki  hisob-varaq 
qoldig‘i,  hisob-varaq  ahvoli,  muvozanat  va  boshqalarni  ifoda  etish 
maqsadida  ishlatiladi.
Shu  sababli  t o ‘lov  balansi  —  bu,  n afaqat  ikki  tarafi  bir-biriga 
teng  b o ‘lgan  m am la ka t  Xalqaro  operatsiyalari  hisob-varag‘i,  balki 
o ‘z  ichiga  uning  asosiy  elementlarining  sifat  va  tarkibiy  xarakteristi- 
kalarini  olgan,  ushbu  operatsiyalarning  m a ’lum   bir  ahvolidir.

---