О. Х.Қўлдашов, З. Мирзаева, З. Абдумаликова биофизика (дарслик) фарғона – техника – 2007

II–БОБ. БИОМЕХАНИКАНИНГ БАЪЗИ БИР МАСАЛАЛАРИ
2.1. Одам танасининг функционал мустаҳкамлиги ҳақида тушунча.
Одам танасини турли муҳитларда, турли хатарли факторлардан ҳимоя этиш учун бажариладиган тадбирлар эффективлиги жуда муҳимдир. Бу эффективликка эришиш учун ҳимоя усулининг сифатига талаблар асосланган бўлиши керак. Энг оддий талаб – "жароҳатланиш хавфсизлигини тўла таъминлаш" – лекин бу талаб ҳам кескин ва бошқа томондан ноаниқроқдир. Сабаби: техникада, яъни қаттиқ жисмларда мустахкамликни таъминлаш учун шундай конкрет талаб кўйиш, одатда, тўғридир. Лекин тирик организм, яъни одам танаси учун бу талабни амалга ошириш бироз тортишувларга олиб келади. Бундай ҳолларда баъзан карама – карши талаблар туьилади.
Авария ҳолатида учувчи самолётдан каттапульталаниб чиқиб кетиши керак. Бунда жуда қисқа вақтда самолётдан хавфсиз отилиб чиқишни талаб қилинади. Лекин бу ҳолат жуда тез бажарилганда учувчини ҳолатига қараб турлича жуда хафвли зўриқиш – ўта юкланиш ҳосил қилади. Агар бу ҳолат нотўғри ҳисобланса, одам ортиқча зўриқишдан ҳалок бўлиши мумкин.
Умуман, механик мустахкамлик тушунчасини биомеханикани умумий масалаларига тўғридан–тўғри кўллашда баъзи чегаралар мавжуддир. Бу ерда фақат биообъектни мустаҳкамлигини баҳолашдаги экспериментал қийинчиликлар (яъни одам ёши, функционаллиги ва индивидуаллиги) эмас, балки одам устида бундай текширишларни ўтказиш мумкинлиги, ҳозирги билимлар эса фақат бахтсиз ҳодисалар натижасида тўпланган маълумотлардан иборатдир.
Бу ерда яна тирик структуралар ўз–ўзини тиклаш қобилиятини ва бошқа муҳитга мослашишини эътиборга олиш керак.
Шундай қилиб, "мустаҳкамлик" термини одамга хавфсизликни таъминлаш бўйича кўйиладиган талабларда механик нуқтаи–назардангина эмас, балки унга қўшимча функционал мустаҳкамлик тушунчасини ҳам қўшиш керакдир.
Функционал мустаҳкамлик бўйича кўйиладиган талаблар турли–туманлигидан уч даражада бўлиши мумкин:
1. Функционал мустаҳкамликнинг биринчи даражасига одамни
ишлаши учун максимал ишлаш кобилиятидан фойдаланишга қулайликни
таъминлашга доир талаблар.

2. 
   Одам экстремал шароитда механик мустаҳкамлигини ва функционал иш фаолиятини таъминлашга доир талаблар иккинчи – функционал мустаҳкамлиқдир.
   
3. 
   Эҳтимоллик факторларини эътиборга олиб одам ҳаётини саклаб қолишни хавфсизликни таъминлашга қўйилган учинчи даража функционал мустаҳкамлиқдир.
   

Одамнинг биомеханик ҳолатига атроф–муҳитни таъсири. Одам, одатда, меҳнат, дам олиш ёки саёҳат вақтида қуруқлик, ҳаво ва сувдан иборат атроф–муҳит, қолаверса техника таъсирида бўлади. Бу таъсир жуда кўп қиррали ва жуда кўп факторларни ўз ичига олади. Факторларни бир қисми табиат таъсири, қолгани одам фаолияти натижапаридир.



2.1.– расм. Ўта юкланиш n ва таянч реакциялари F ни одамга таъсири.


Биринчиси (табиий таъсирлар) – гравитация, электро–магнетизм, иссиқлиқ, ҳаво ва сув ҳаракати, намлик, ер қимирлаш, ёруғлик, ҳид, ультрабинафша (ультра–фиолетовке) ва инфрақизил нурлар, радио ва микротўлқинли нурланишлар ва ионлаштирувчи радиация (космик парвозда).
Иккинчиси (сунъий таъсирлар) – механик юк, тезлик, тезланиш, тебраниш (вибрация), зарб, портлаш, оғирлик кучини ўзгариши, барометрик босим ва сунъий газли муҳит (космик парвозда, сув остида), электр, иссиқлик, ҳавони тозалиги, хид, ёруғлик, шовқин ва б.
Бу таъсирлар одам танасига икки хил қўйилиши мумкин: ҳажмий, яъни бутун тана бўйича таъсир (иссиклиқ, босим ва ҳ.к). Сиртдаги таъсир – (яъни сиртдаги кучлар) одам танаси сиртига ташкаридан бериладиган таъсир – зарб кучи, ҳаво ёки суюқлик таъсири, яъна бу таъсирлар икки хил характерда бўлиши мумкин: динамик ва статик.
2.2. Юмшоқ тўқималар структураси ва таркиби