O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

/. 
Pala  -   Xett  davlati  asosart  uch  qismdan  iborat  ho  Igan.  Xettlar  viloyati 
(Xatti)  Liiviya va Pata mamlakati.
2.  Artsava 
Kichik Osiyoningjam thi-g ‘arhidagi mamlakat
3.  Xippara -   atama  kelih  chiqishi  ho 'yicha jam oan i yoki  qishloqni xettcha 
atali.ihi hilan hog 'langan.
X a t t u s i l i  
HI 
t a r j i m a y i   h o li
X ett podsh osi Xattusili 111 tarjim ayi holi  (er.avv.  XIII asr)  Qadim gi 
X ett davlati va ja m iy a ti to ‘g  'risida qim m atli tarixiy manha hisoblanadi. 
M atnda  yan gi  X ett  davri  siyosiy  hayotining  o'zig a
  л
os  tomonlari, 
taxt  uchun  kurashlar  to'g'risida  m a ’lumot  heriladi.  Main  olim  Tetse 
tomonidan  о 'qib  tahlil qilingan.
(1§)  S h u n d ay   deydi  Tabarna  Xattusili  b u y u k   podsho,  Xatti  m a m ­
lakati  podshosi,  Xatti  m am lak ati  podshosi  M u r s i l i l n i n g   o ‘gli  buyuk 
podsho,  Xatti  m a m la k a ti  podshosi  S u p p ilu liu m 2  ning  nevarasi,  Q u ssa r 
podshosi  X attusili3  nin g   avlodi.
(2§)  M e n   Ishtarning  ilohiy  hokim iyati  t o ‘g ‘risida  g a p ira m a n 4.  Ha, 
u  t o ‘g ‘risida  insoniyat eshitsin  va  kelajakda q u y o sh im   xudolari  orasida, 
o ‘g ‘lim,  nevaram   va q u y o sh im  avlodi  o ‘rtasida  Ishtarga h u rm at boMadi.
(3§)  M e n in g   otam   M ursili  bizni  -   t o ‘rt  bolani  d u n y o g a  keltirdi:
90

---

X alpasuli.  M uvatalli,  X attusili  va qiz.  U larn in g   barchasi  ichida m en eng 
kenjasi  edim   va  men  hali  bola va o tb o q a r boMganimda,  Ishtar m abudam  
otam g a  tu s h s  vositasida  M uvatallini  y u b o rd i  (aytdi):  “ Xattusili  yillari 
qisqa:  u  y a sh a y   olm aydi.  Uni  m e n g a   ber va  u  m e n in g   kohinim   boMadi. 
Va  shunda  u  yash ay d i".  Va  otam   hali  bola  boMgan  meni  olib.  m a ’buda 
xiz m atiga  berdi. Va x u d o g a  kohin sifatida xizm at qilib m en qurbonliklar 
keltirdim.  Va  Ishtar,  m e n in g   egam   qoMlarida  ezgulikni  k o 'rd im .  Ishtar 
m ening  egam   qoMimdan  ushladi  va  u  m e n g a   o ‘zi  ilohiy  hokim iyatini 
k o ‘rsatdi.
(4§) 
O tam   iloh  boMdi  (vafot  qildi)  va  a k am   M uvatalli  otamni 
taxtiga  o ‘tirdi,  men  akam   o ldiga  harbiy  boshliq  boMdim.  Va  akam 
meni  m e sh e d ila r  ustidan  boshliq  qildi  va  m e n g a   b o sh q a ru v g a   Yuqori 
m am lakatni  berdi.  Va  Yuqori  m anilakatni  m en  b oshqardim .  M endan 
oldin  uni  A rm ad atta,  Tsidini  o'gMi  boshqardi.  M a 'b u d a   lshtarni  m enga 
homiyligi  tufayli  akam   M uvatalli  meni  yaxshi  koMdi;  o d a m la r  m en in g  
egam  lshtarni  em g an   hom iyligi  va  meni  akam   yaxshi  k o ‘rishini  k o ‘rib 
m enga  hasad  qila  boshladilar.  Va  A rm ad atta,  Tsidini  o ‘gMi,  keyin 
boshqa  o d a m la r  m e n g a   qarshi  fisq-fujur  qila  boshladilar.  U la r  m en g a 
yovuzlik  tiladilar  va  akam   M uvatalli  meni  parch in lash g a  hukm   q ild i... 
M ening d u sh m a n la rim n i, m e n g a  hasad q ilganlarni  Ishtar, m e n in g  egam , 
qoMimga  berdi  va  m en  ularni  toMa  y o ‘q  qildim.
(5§)  A kam   Muvatalli  gap  nimadaligini  va  m enda  hech  qanday  ayb 
qolm aganini k o ‘rgach, u meni q ay ta rib o ld i.U  qoMimga Xatti mamlakatlari 
piyodalari  va j a n g   aravalarini  berdi  va  m en  Xatti  m am lakatining  piyoda 
(q o ‘shinlari  v a j a n g  aravalari  ustidan  boshliq  boMdim...
( 9 § ) ...M is r d a n   qaytish  yoMida  boMganimda,  m en  m a ’bu d ag a 
qurbonlik  qilish  uchun  L avasantiga  j o ‘nadim   va  m a ’bu d ag a  ibodat 
qildim. Va m a ’b u d a n in g  amri  b o ‘y ic h a  m en x otinlikka P u d u x e p u , kohin 
1’entipsarri  qizini  oldim .  Va  biz  n ik o h g a  kirdik,  iloh  bizga  er-xotinlik 
m uhabbatini  berdi.  Va  biz  o ‘gMllar va  qizlarni  d u n y o g a   keltird ik ...
(1 ()§)...  [Va akam   vafot q i l d i ] . . .  S hu v aqtda akam  nin g  hali  q onuniy 
o'gMi  boMmagani  uchun  m en  U rx ite ssu p a n in g   ikkinchi  xotini  o"glini 
oldim  va  uni  [Xa]  tti  [m am lakati]  h u k m d o ri  qilib  q o ‘yd im   va  barcha 
q o ‘shinni  u n in g   qoMiga  berdim.  Va  Xatti  m a m la k a tla rid a   u  b u yuk 
podsho  boMdi.  M en  esa  X a k p isse   v ilo y atig a  podsho  boMdim ...
91

---

(11§)  U rx ite ssu p a   m a ’b u d an in g   m enga  sh u n d ay   m uhabbatini 
k o ‘rganda,  u  hasad  qila  boshladi.  U  m enga  qarshi  fisq-fasod  qila 
boshladi.  U b a rc h a  fuqarolarim ni tortib oldi va  S a m u x u 6  m a ’b u d a Ishtar 
e ’tiqodi  m arkazi  shahrini  m en d an   tortib  old i...  U  m en d an   X akpissu  va 
N e rik u n i  oldi.  Va  sh u n d a  m en  unga  b o ‘y s u n m a y   q o 'y d im   va  m en  unga 
qarshi  u n ish a  bo sh lad im .  Lekin  qachonki  men 
11  bilan  dushm anlik  qila 
b o s h la g a n im d a   m eni  b u l g ‘a y d ig a n 7  m u q ad d as  hech  narsa  q ilm adim .
(1 2 § )...  M e n   sh u n d a  Ishtarning  ilohiy  h okim iyatini  uning  k o ‘p 
sonli  k o l rinishlarida  k o 'rd im .  0 ‘shanda  ilgari  vaqtlarda  u  Urxi- 
tessupani  n a z a rd a n   q o ld irm a g a n   edi,  (endi)  bu  q o ‘radagi  e h o ‘chqadek 
uni  S a m u x e   s h ah rig a  qam ad i.  (X ettlarning  shim oliy  q o ‘shinlari  Xett 
s h aharlariga  bosqin  qilib  turgan)  ilgari  men  bilan  y o v la sh g a n   kaska 
qabilasi  od am lari  endi  m eni  q o ‘llab-quvvatladilar.8  Va  barch a  Xattusi 
meni  q o ‘llab  quvvatladi.  Lekin  ak a m g a   t o ‘ la  h u rm a t bilan  m en  (unga) 
hech  n im a  q ilm a d im 9.  Va  m e n   S am uxi  shahridan  orq ag a  U rx itessu p u  
bilan  birga  q ay td im   va  uni  asir  sifatida olib  k e ld im ...
(13§)  M e n   sh a h z o d a   ed im ,  bosh  m eshedi  boMdim.  K eyin  m en 
m e sh e d ila r  ustidan  b o sh la b   X a k p issa   podshosi  b o ‘ldim.  K e y in   men, 
X ak p issa  p o d sh o si,  buy u k   p o d sh o   boMdim.  Shu  bilan  birga,  m a ’bu d am  
Ishtar  meni  h asad ch ilarim   d u s h m a n la r va  sud  b o ‘y ich a  raqiblar qoMiga 
b e rd i...  Va  Ishtar  m e n in g   egam   m e n g a   Xatti  m am lak ati  ustidan 
p odsholik  h o k im iy atin i  berdi  va  m en  buy u k   p o d sh o   boMdim.