O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

1.  uchinchi -  er.  avv.  171-167yillar.
2. Huslul  Gasiatlar  yoshyengil qurollangan jangchilar,  qo ‘shinni birinchi 
chizig ‘ini tashkil qilganlar.
i.princepeslar -  birinchilar,  asosiylar.
4.  Nayza -   drotik.
5.  lokt -   J-lokt-0,5 met/:
6.  iber -  Ispaniyada yushagan qadimiy qabila
7.  lager -  qarorgoh.
8. plefra -  taxminan 30.  83 m ga teng yunon о ‘tchovi.
Хрестоматия no истории  древнего мира.  М.,  1991.  214-217 стр
299

---

Vegetiy.  H a r b i y   ish n i  q i s q a c h a   b a y o n i
II 
kitob.  1-boh.  H arbiy  k u c h la r...  uch  q ism g a   boMinadi:  otliqlar, 
p iy o d a la r v a  flot. O tliq lar qism i  qan o tlar  deb ataladi,  chunki  u l a r q a n o t-  
larga  o 'x s h a b ,  u  va  boshqa  to m o n d a n   j a n g o v a r   safni  t o ‘sib  turadi.  ... 
B o sh q a  turdagi  legionar deb ataladigan  o tliqlarning turi  bor, c hunki  ular 
legion  tarkibiga  kiradi.  Flot  ham   ikki  turdan  tuzilgan:  bir  xil  k em alar 
liburnlar,  boshqalari  kruser  lar  deb  ataladi.
1.  S u v o riy lar  bilan  tekisliklar  h im o y a  qilinadi.  Flot  bilan  d engizlar 
yo k i  daryolar,  p iy o d alar  bilan  tepaliklar,  shaharlar,  tekis  va  darasim on 
jo ylar.  S hundan  tushunarliki,  davlatga  h a m m a  j o y d a   yaroqli  boMishi 
m u m k in   boMgan  piy o d alar  k o 'p r o q   kerak;  va  bu  askarlarning  katta 
qism i  kam  
x a ra ja tla r  bilan 
saqlanishi  m u m k in .  “ Q o ‘sh in ” 
nomi 
o ‘zining  asosiy 
m a sh g 'u lo tla ri,  aynan  m ashqlai^dan  oldi. 
Qaysiki 
u  n im a  uchun  bu  n o m n i  olganini  hech  q ac h o n   unutm asligi  uchun. 
P iyodalarning  o ‘zi  ikki  turga  boMingan:
1.  Y ordam chi  qismlar.  2.  Legionlar.
Y o r d a m c h i . q is m la r  ittifoqchilik  va  sh a rtn o m a   m u n o sa b a tla rid a  
boMgan  q abilalardan  yuboriladi;  Rim  ja s o r a ti  esa,  h a m m a   v a q t  o ‘z 
kuchini  doiniiy  legionlarda  k o lrsatar  edi.  “ L e g io n ’'  atam asi  eligere5 
(“tanlab  o lish ” )  s o ‘zidan  kelib  chiqadi, 
bu  s o ‘zni  o ‘zi 
askarlarni 
tanlab  o la d ig an lard an   sadoqat  va  harakat  qilishni  talab  qiladi.  O d atd a 
y o rd a m c h i  q ism la r  b o 'y i c h a   kam  sonli  k o ‘ngilli  askarlar,  legionlarga 
ancha  k o ‘proq  olinadi.
5. 
S h u n d ay  qilib,  jasoratli, j is m o n iy  kuchi  bilan  ajralib turgan yosh 
askarlarni  sin ch ik lab   tan lab   olib,  bu yerg a  h a r  kunlik  m ashqlarni,  t o ‘rt 
yoki  un d an   k o ‘proq  oy  d a v o m id a   q o ‘shib,  b izn in g   baxtli,  y e n g ilm a s  
h u k m d o rim iz   buyrugM  va  rahbarligi  b o ‘y ic h a   legion  tashkil  etiladi. 
Q ach o n   a sk a rla rn in g  
terisiga  o 'c h ir ib   boM maydigan  (kuy d irilg an ) 
nuqta6  b e lgilangandan  keyin,  askarlar  r o ‘y x a tg a   kiritiladilar va  keyin 
odatda  ularni  qa sa m   ichishga  m ajb u r  qiladilar,  bu  harbiy  qasam   deb 
ataladi  ...  A s k a rla r im p erato r n im a b u yursa,  shuni  sidqidildan qilam an, 
hech  q achon  harbiy  xizm atni  tashlab  k e tm a y m a n ,  Rim  davlati  uchun 
oMimdan  q a y tm a y m a n   deb  qasam   ichadilar.
2 
...  Endi  m en ,  legionlar  va  y o rd a m c h i  q ism lar  o ‘rtasidagi  farq, 
m e n in g   fikrim ga  q andayligini  bayon  q ila m a n .  Y ordam chi  q ism la r
300

---

turli  jo y d a n   turli  m iq d o rd a   kelib.  u ru sh g a   borganda,  bir-birlari  bilan 
o 'r g a n is h   bilan  ham ,  tanishlik  bilan  ham ,  m alak a  bilan  ham ,  ular o ‘ zaro 
b o ‘g ‘lanm aganlar.  U larda  j a n g   qilish  usullari 
har  xil,  ular  qurolni 
har  xil  ishlatadilar7.  Va  albatta.  ja n g g a c h a   bir-birovlaridan  kuchli  farq 
qilganlar,  g ‘a lab ag a  sekin  keladilar.  N ih o y a t  y u rish lard a  barcha  as­
karlar  bir  ishora  va  b uyruq  b o 'y ic h a   harakat  qilishi  va  saflanishi 
ju d a   m u h im ,  kim  ilgari  buni  birgalikda  va  birdek  qilm agan  b o 'ls a , 
bu  buyruqlami  birdaniga  bajarishlari  mum kin  emas.  Lekin,  bu  qismlar 
ham,  agar  ularni  deyarli  har  kun  turli  mashqlar  bilan  bir  yil  davomida, 
o ‘zlarini 
mustahkamlashga  m ajbur  qilsalar,  k o 'p   foyda  keltirishlari 
m umkin.  Yordamchi  qismlar  ham m a  vaqt  legionlarga 
yengil  qurol- 
langanlar  sifatida,  jan g o v ar  safga 
qo'shilar  edilar.  Jang  vaqtida  aso- 
siy  yordam dan  k o ‘ra,  qo'llab-quvvatlashga  xizmat  qilar  edilar.  Legion 
esa,  o ‘zining  o g 'ir   qurollangan  kogortalari  bo'lgan  prinsiplar,  gastatlar, 
triarilar,  antesignanlar8  va yengil  qurollangan  piyodalar qismlari  bo'lgan, 
kalta  nayza otuvchilar, tosh  otuvchilar,  balistariylar,  o'zlarining tarkibiga 
kiritilgan  legionlar  otliqlarga ega bo'lib, birxil ko'rsatmalarga birdamlikda 
rioya  qilib  va  lagerni  mustahkamlab,  jan g o v ar  safga  tizilib,  ja n g   olib 
borib,  barcha munosabatlarda  yaxlit bo'lib, hech qanday  tashqi yordam ga 
muhtoj  bo'lniasdan, bunday  legion odatda har qanday dushm an olomonini 
yengishi m um kin  ...  4.  Barcha tarixchilarda topish  m umkin,  har bir konsul 
dushm anga  qarshi  yurish  qilganda,  ular  k o 'p   sonli  bo'lgan  taqdirlarida 
ham,  ittifoqchilaming  yordam chi  qismlari  qo'shim chalari  bilan  faqat 
ikki  legionga  qo'm o n d o n lik   qilganlar.  Ularning  o'rgatilganligi,  o'z iga 
ishonchi  shunday  ediki,  har qanday urush uchun  ikkita  legion to 'la  yetarli 
deb  hisoblanar  edi.  Shu  sababli,  men  qadimgi  legionni  tuzilishini  harbiy 
qonunlar normalariga  k o 'ra  bayon  qilaman.
6. 
Bilish kerak, bir legionda o 'n   kogorta b o 'lis h i  lozim.  Lekin b irin­
chi  kogorta  harbiylarni  soni  bilan,  qadr-qim m ati  bilan,  b oshqalardan 
ustun  turadi.  U   o 'z ig a   kelib  chiqishi  va  maMumoti  b o 'y i c h a   tanlan- 
gan 
yerlarni  kiritadi.  U  burgutni  oladi:  bu  Rim   q o 's h in in i  bosh 
b a y ro g 'id ir,  bir vaqtni  o 'z i d a   butun  legionning  b a y r o g 'i  hisoblanadi. U 
im peratorlarni  tasv irig a  e ’tiqod  qiladi,  bo sh q ach a  aytganda,  ilohiy  va 
haqiqiy  bayroqlar.  Bu  k o g o rta  sovut  kiygan  1150  piyodalar,  132  otliqga 
ega  b o 'lib ,  “ m in g b o sh ila r  k o g o rta si”  deb  ataladi,  u  legio n n in g   boshi
301

---

hisoblanadi,  un d an   q a c h o n   j a n g   boshlansa,  front  qurila  boshlanadi. 
Ikkinchi  kogorta  555  p iyoda,  66  otliqlardan  tashkil  topib,  “ besh  yuzlar 
k o g o rta si”  deb  ataladi.  Bu  o ‘n  kogorta  bilan 
s h u n d a y   tarzda  6100 
piyodalar,  730  otliqlarga  e g a   boMgan  butun  legion  yigMladi.  Shunday 
qilib,  bir  le gionda 
a sk ar  soni  kam  boMishi  m u m k in   emas:  Agarda 
m ingtalik  faqat  bir  k o g o rta   em as,  qolganlarini  ham  yigMshga  buyruq 
berilsa,  b a ’zida  k o ‘p  sonli  ham   boMadi.
7. 
L egionni  q a d im d a n   tashkil  etilishini  bayon  etib,  endi  men  asl 
xizm at  q a y d n o m a la rin i  qoMlab,  askar-prinsiplarni,  ularni  haqiqiy 
aytilishi  “ prin sip iy larn i”  u n v o n   va  m artabalarini  k o ‘rsatam an.  Katta 
harbiy  tribun  m u q a d d a s   k o 'r s a t m a   kuchi  bilan,  im peratorni  xohishi 
bilan  tayinlanadi.  K ich ik   tribun  o ‘z  nu fu zig a  k o 'p   yillik  xizm ati  bilan 
erishadi9. B u r g u t d o r l a r d e b b u r g u t n i l0k o ‘taradiganlar. O psion adoptare" 
(k‘o ‘gMl  qilib  o lish ” )  f e ’lidan  aytilgan,  chu n k i  ag ar  ularni  boshliqlari 
kasal  boMib  qolsa,  ular  o ‘gMl  qilib  olingan  va  o ‘rinbosarlar  sifatida, 
od atd a  o ‘ziga  u m u m iy   rahbarlikni  qabul  qiladi.  B ay ro q d o rlar  deb, 
bayroqni  olib  y u ra d ig a n la r  aytiladi.  Tesserarilar  deb,  a sk ar  chodirlari 
b o 'y i c h a   tesserlarni x a b a r q ila d ig a n la r aytiladi; te sse r deb,  boshliqning 
buyruqlari  aytiladi.  U n in g   kuchi  bilan  q o ‘shin  q a n d a y d ir  ishga  yoki 
u ru s h g a c h iq a d i.  K a m p e g e n la r  yo k i a n t e s ig n a n la r d e b a y tilis h ig a   sabab, 
ularni  kuchi  va  botirligi  bilan  p la s 12da  harbiy  o ‘quvi  yaxshilanadi. 
R a z m e tc h ik la r 13  deb,  o ld in d a  borib  lager  u ch u n   j o y   tayyorlaydiganlar 
aytilgan.  B enefisiariylar  deb,  tribunlarni  ularga  m o y illig i14  tufayli 
yuqori  k o ‘tarilganlari  uchun  aytiladi.
L ibrariylar  k ito b g a 15  askarlarga  berilishi  kerak  boMgan  ratsionalni 
kitoblarga  (libri)  kiritadilar.  B u r g ‘uchilar,  g o rn c h ila r 
b u rg ‘u  yoki 
bukilgan mis  asboblari va shoxlarda ovozlari bilan surnay chaladiganlar, 
j a n g   bosh lan g an id an  
x a b a r  beradilar.  Q o ‘shinda  d u p ly a rla r16  ikki 
p ay o k   oladiganlar;  sim p ly arlar-  faqat  bir  p a y o k   oladiganlar.  M ensorlar 
- l a g e r d a   fu tlar17  b o 'y ic h a   j o y   oMchaydigan  yo k i  shaharlarda  turish 
uch u n   kvartira  topadiganlar.  Ikki  zanjir taq u v c h ila r  boMar edilar.  Q o 'y -  
m a   oltin  zanjir ja s o r a t  uchun  m uk o fo t  edi;  kim   unga  erishgan  boMsa. 
ten g   payok,  seskviplyarlar-bir  yarim   ulush  olar  edilar.  Keyin  nom zod- 
duplyarlar,  n o m z o d -sim p ly a rla r;  bular  h a m m a si  im tiyozlar  bilan 
m u k o fo tla n a d ila r18  prinsipallar.  Q o lg an lar x iz m a tc h ila r 19  deb  ataladilar.
302

---

chunki  ular  (u m u m iy )  x iz m a t  m ajburiyatlarini  bajaradilar.
8.Q ad im g i  odat  b elgilangan  edi,  legionning  birinchi  m a n ip u l20dan 
birinchi  darajadagi  sen tu rio n 21  (primi  pili)  oldinga  chiqarilib.  nafaqat 
burgut  boshida  turar  edi,  y a n a   t o ‘rt  senturionga:  birinchi  qatordagi 
4 0 0   askarga 
q o 'm o n d o n lik   qilar  edi.  U  butun  legion  b o s h lig ‘ i 
sifatida  tegishli 
hurm at  va  im tiyoz  olar  edi.  K eyin  gastatlarning 
birinchi  (se nturionni)  ikkinchi  q ato rd a  ikki  senturiy:  200  askarga 
q o ‘m o n d o n lik   qilar edi  ...  (prinsiplar)  birinchi  kogortasi  senturioni  bir 
yarim   senturiyga  yoki  150  askarga  q o 'm o n d o n lik   qilar  edi.  U n in g   ishi 
legionda  barcha  ishlarni  tartibga  solish  edi.  Shu n g a  teng  gastatlarning 
ikkinchi  senturioni  bir  yarim  senturiyga,  150  odamni  boshqarar  edi. 
Triarilarning  birinchi  senturioni  y u z  askarga  rahbarlik  qilar edi.  Birinchi 
kogortani  o 'n   senturiysiga  5  ordinariylar 
rahbarlik  qilar  edi.  Ular 
q adim da  katta  imtiyoz  va  katta  hurm at  bilan  taqdirlanar  edilar,  shuning 
uchun,  legiondagi  boshqa  jan g c h ila r  ishga  jon-jahdi  bilan  har  qanday 
m eh n at  va  sadoqat  bilan  shunday  m ukofotga  erishishga  harakat  qilar 
edilar. A lohida  senturiyga  ega  senturionlar ham   bor edi.  . ..H a r  o ‘n  askar 
b oshiga  q o ‘yilgan  o 'n b o s h ila r  bor edi.  Endi  ular  chodir  b o 'y ic h a   katta 
deb  ataladilar.  Ikkinchi  kogorta  5  senturionga  ega  edi;  teng  ravishda 
uchinchi  va  to'rtinchi  toki  o 'ninchigacha.  Legionda  ham m asi  bo'lib, 
55  senturion  bor  edi.  Im peratorlar  q o ‘shinga  konsulyarlardan  legatlarni 
y u boraredilar,  legionlar va barcha y ordam chi qism lar tinchlik yoki  urush 
olib  borishda.  ularga  b o 'y s u n a r   edilar.  Lekin  aslida  barcha  ishlarni  hal 
qiluvchi  legion  prefekti  edi,  birinchi  inartabali  oliy  boshliq  m avqeiga 
egaboM ib,  legion  va  uni  muovini  y o ‘q  b o 'lg a n d a ,  oliy  hokim iyat  unga 
tegishli  edi.  Tribunlar,  senturionlar  va  qolgan  askarlar  uni  buyrug'ini 
bajarar  edilar.  Parollar  va  q o 'r iq c h ila r  b o 'y ic h a   yoki  yurishga j o ‘nash 
b o 'y ic h a   topshiriqlar  u  tom onidan  berilar  edi.  A g ar  askar  qandaydir 
huquqbuzarlik  qilsa,  u  legion  prefektining  sankiyasi 
bilan  tribun 
tom onidan jazo lash   uchun j o ‘natilar  edi.  Uni  boshqaruviga  tegishli  edi: 
askarlar uchun  qurollar,  ularni  otlari, kiyimi, oziq-ovqati (payogi). U ning 
ko'rsatm alaridan 
q o 'sh in d ag i  butun  qattiq  intizom, 
h am da  nafaqat 
piyodalar,  balki  legionga  biriktiriIgan  otliqlami  ham  o'rgatish  edi.  Uni 
o 'z i  adolatli,  harakatchan,  kam suqum   boMgan  holda,  doim iy  mehnatlar 
bilan  unga  (ishga)  sodiqlik,  har  qanday  qobillikni  uqtira  borib,  qoM 
ostidagilarni  sharafi  prefektni  shon-shuhratida  aks  etishini  bilgan  holda. 
o ‘ziga topshirilgan  legionni  m ukam m allikga  olib  borar edi.
3 0 3

---

lO .L agerning  prefekti  ham   bo r  edi.  a m m o   m artabasi  past,  lekin 
m u h im   ishlar  bilan  m a s h g 'u l  edi;  lager  jo y la s h g a n   joy,  to 's i q   va 
zovurlarni hajm ini belgilash  uning  ish iga kirar edi. A skarlarni chodirlari 
va  chaldevorlari,  bo r  lash-lushi  bilan  u n in g   ruxsati  bilan  jo y la sh tirila r 
edi.  B u n d an   tashqari,  kasal  askarlar,  ularni  davo lay d ig an   tabiblar22, 
uning  ix tiyorida  edi.