O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Хрестоматия  no  истории  древнего мира.  М.,  1991.  209-210 стр
P lebeylarning  birinchi  sesessiyasi  va  xalq  tribunligini
(er.  avv.  4 9 4   yil  plebeylarni  “ M u q a d d a s   to q q a ”  a n ’anaviy  chiqib 
ketishi.)  o 'rn a tilish i
Tit Liviy “Shaharga asos solinishidan  Rim  tarixi. II, 23-24, 32-33
Er.
  V asrda p leb eyla r  Rim  qo 'shinining asosiy qismini  tashkil 
qilar  edilar.  Siyosiy  huquqsiz  bo ‘Igan plebeylar,  Rimdan  chiqib  ketish 
va yan gi  shahar  barpo  qilish  bilan  tahdid qilib,  о ‘z  huquqlari  uchun 
kurashdilar.  Rimdan  plebeylarni  ketishi  sesessiya'.  Rim  shahri  uchun 
jid d iv   harbiy  xayf-xatar  tug Uganda,  plebeylar  patritsiylarga  o'z 
talablarini qo ‘yib,
 
“M uqaddas  toqqa " chiqib ketar edilar.
.. .L ekin, bir to m o n d a n , volsklar bilan urush xavfi, b o sh q a to m o n d an  
davlat  ichida  asosan  q arz  m ajburiyatlari  bilan  b o g 'liq   patritsiy  va 
p lebeylar  o 'rta s id a g i  m u ro sasiz  nafrat 
oqibatidagi  kelishm ovchilik 
hukm   s u r a r e d i. Q o lg an  lar b eg o n a  у urtlarda h o k im iy at va ozodlik  uchun 
kurasha  turib,  ular  ham  o ' z   h a m y u rtlari-fu q aro lard a  asirlikda  va  zulm
239

---

ostida turibdilar, p le b e y la rn in g o z o d lig i uru sh d a va d u s h m a n la r o 'r ta s id a  
tinchiik  vaqtidan  k o ‘ra  k am ro q   xavfda,  d e b   qattiq  norozi  boMdilar;  va 
bu  g ‘azablanish  har bir  lahzada o "z -o ‘zidan  portlab  ketishga  tayyor edi. 
bir  odam n i  en g   baxtsiz  ahvoli  o ‘t  yoqdi.  Uni  azob-uqubatlari  k o ‘rinib 
turgan q a n d a y d ir qariya fo ru m g a  ta shlandi; kiyim i  loy bilan  iflos boMgan 
edi,  lining gavdasi y a n a d a  ayanchli  k o 'rin is h d a  edi, oqarib  ketganligi  va 
ozgMnligi  bilan  skeletga  o ‘x sh a g a n ;  o ‘sib  ketgan  soqol  va  sochlari  uni 
y u z   ifodasini  y a n a d a   y o v v o y i  qildi.  L ekin  s h u n d a y   ayanchli  holda  uni 
tanish  m u m k in   edi;  uni  rota  kom an d iri  boMganini  aytdilar,  uni  boshqa 
harbiy  nam u n alari  t o ‘g ‘risida  esladilar,  uni  o ‘zi  bir  necha  faxrli ja n g la r  
t o kg ‘risida  guvohlik  beradigan  k o ‘kragidagi  yaralarni  k o 'rsa td i,  uni 
o ‘rab  turgan  o lo m o n   xalq  yigMnida j u d a   o ‘xshash  boMgan  bu  kiyim  va 
bad b ash ara  k o ‘r i n i s h q a y e r d a n e k a n i n i s o ‘radi,  sabin u r u s h id a q a tn a s h ib  
q a rz d o r boMgani,  dala  toptalgani  ucluin  hosilni  y o ‘qotgani,  buni  ustiga 
yongMn  uni uyini y o ‘q qilgani,  barcha m ulki  o ‘gMrlangani, moli  hay d ab  
ketilgani  va  bu  v a q td a   harbiy  ehtiyojlar  uchun  badal  talab  qilinganini 
aytdi.  F oizlardan  o ‘sib  ketgan  qarz  b o sh d a  uni  ota va  bobosini  yeridan, 
keyin  qolg an   m u lk id an   m a h ru m   qildi, oxirida  h asharot kabi  qism igacha 
bordi:  qarz beruvchi  n a faq at uni  qullikka oldi, y e r osti  ishlariga yubordi 
v a   q iy n o q q a   duch  qildi.  Shu  bilan  birga  u  y a q in d a   olgan  zarbalardan 
iz  qolgan  m o m o ta lo q   boMgan  yelkasini  k o ‘rsatdi.  Buni  k o ‘rib  va  uni 
hikoyasini  eshitgan  xalq  baland  qichqiriq  k o ‘tardi.  B u  shovqin  forum  
bilan  ch ek lan ib   qolm ay,  butun  shaharga  tarqaldi.  Kishanli  va  kishansiz 
qarzd o rlar  h a m m a  jo y d a n   k o ‘chaga  yopirilib  chiqib,  kviritlarni8  himo- 
y a g a   chaqirdi.  H a m m a   jo y d a n   isyonchilar  o rqasidan  ergashishga 
tay y o r  kishilar  keldi;  k o ‘p  sonli  o lo m o n   barch a  k o ‘chalar  b o 'y i c h a  
qichqirib,  foru m g a  yugurdilar,  tasodifan  fo ru m d a   boMgan  senatorlar 
katta  x a v fg a   d u c h o r  boMib,  bu  o lo m o n g a   tushdilar,  agarda  ko n su llar 
P.  Serviliy  va  Ap.  K lav d iy   bu  isyonni  bostirishga  shoshilm asalar,  u 
qoMlarga erk  berishi  m u m k in   edi.  S h u n d a  o lo m o n   ularga  m urojaat  qildi 
va  o ‘zlarini  kishanlari  va  ayanchli  qiy ofalarini  k o ‘rsata  boshladilar; 
turli  jo y la rd a   harbiy  x iz m a t  qilishlari  oqibatida,  sh u n d ay   ayanchli 
ahv o lg a  kelib  qolganlarini  aytdilar.  Iltimos  qilishdan  k o ‘ra,  tahdid 
qilib,  senatni  chaqirishni  talab  'qildilar,  j a m o a   k engashiga  o ‘zlari 
rahbarlik  qilish  va  q a ro r  qilishga  tayyorlanib,  K uriyani  o ‘rab  oldilar.
240

---

Faqat  ozgina,  tasodifan  duch  kelgan  senatorlarni  konstillar  to 'p la d ila r; 
boshqalari  nafaqat  kurivada,  forum da  ham  k o 'rin is h d a n   q o ‘rqdilar  va 
senatni  karn  sonligidan  hech  q an d a y   kengash  boMishi  ham  m u m k in  
e m a s   edi.  S h u n d a  xalq  o 'z in i  ustidan  m azax   qilinib,  ish  c h o 'z i l m o q d a  
d egan  qarorga  keldi;  bu  yerga  senatorlarni  ishtirok  etm asligi  t a s o d if  
em as,  qoMqishdan  em as,  ak sin ch a  ishni  c h o ‘zish  uchun;  konsullarni 
o ‘zi  sh u b h a siz   ularni  qash sh o q   ahvolini  m azax  qilib,  o ‘zlarini  c h etg a 
olm oqdalar.  Va  ish  sh u n g a  yaq in   ediki,  hatto  kon su llarn in g   yuqori 
unvonlari  ham  o lo m o n n i  g 'a z a b in i  ushlab  tura  olm adi,  va  nihoyat 
konsullarni  o 'z i   n im a xavfliroq:  p aysalga  solishm i  yoki  borish  kerakm i 
bilm ay  qoldilar;  va  nihoyat  k o ‘p  kishili  kuriya  yigMni 
boMganda, 
senatorial- ham ,  k o n su llar ham  o ‘zaro k elisha olm adilar:  Q a y s a r ta b ia tli 
boMgan  A p p iy   konsul  hokim iyatini  ishga  solish  kerak  deb  o ‘yladi, 
y u m s h o q  ch oralarga moyil  boMgan  Serviliy koMarilgan xalqni  m ajaq lab  
tashlash  em as,  tinchlantirish,  x avfsizlantirish  m a ’qul  d e b   hisoblar  edi.
Shu orad a boshqa katta tahdid  paydo boMdi:  latin suvoriylari, volsk- 
lar  q o ‘shin  bilan  shaharni  qam al  qilishga  kelm o q d a,  d egan  dahshatli 
x a b a r bilan  y u g u rib   keldilar.  Bu  x a b a r p atritsiy va  p lebeylarga  m u tlaq o  
q a ra m a -q arsh i  t a ’sir  qildi:  k e lish m o v c h ilik   bir  davlatni  ikki  partiyaga 
s h u n d a y   boMib  tashladi.  P lebeylar xu d o  p atritsiy lar g ‘ururini jaz o lo v c h i 
boMib  k e lm o q d a   d e b   quvondilar,  bir-birlarini  q o 's h i n g a   y o zilm aslik k a 
undadilar,  bitta-bittadan  k o 'r a   birgalikda  oMgan  afzalroq,  patritsiy lar 
x iz m a t  qilaversin,  q urollanaversin,  faqat  o ‘sh a  kishilargina  urush 
xavfiga  duch  kelsinlar  va  un d an   foyda  k o ‘rsinlar.  S h u n in g d ek ,  ham 
fu q aro lar  to m o n id an ,  ham   d u s h m a n la r to m o n id an   ikki  x avfdan  g ‘am ga 
botgan va q o'rqib qolgan senatorial- xalq  bilan yaxshi  murosa qila oladigan 
Serviliydan  shunday  katta  xavfga  qolgan  davlatni  qutqarishni  s o ‘ray 
boshladilar.  Shunda  konsul  senatni  tarqatib,  xalq  yigMniga  keldi,  bu  yerda 
u  senat  xalqni  ahvolini  yaxshilash  tashvishiga  tushgan  deb  xabar  berdi; 
m asalanim uhokam aqilishga katta boMsada, davlatni q is m ito ‘g ‘risida, butun 
davlat  uchun  q o ‘rqish  xalaqit  berdi.  Ha,  dushman  deyarli  shahar darvozasi 
oldida  turganda,  urushdan  oldin  biror  narsaga  urinish  mum kin  emas;  shu 
bilan  birga  agarda  shu  tom ondan  qandaydir  yengillik  boMmaganda  edi, 
plebeylar uchun  ham, ular va vatan  uchun qurol ko'tarishlari  faqat mukofot 
olganliklari  uchun  faxrli  boMmas  edi,  patritsivlar  uchun  o ‘z  fuqarolarini
241

---

o g 'ir  ahvoli  uchun  g 'a m x o 'rlik   qilish  ko'ngilli  ravishda  emas.  qo'r q u v  
ostida  bo'lish.  patrisiylar uchun  ham  to 'g 'ri  kelm as edi.
U hech kimni  Rim  fuqarosini kishanda yoki hibsda saqlashni, shu bilan 
uni  konsullarda  q o 'sh in g a  yozilish  imkouiyatini  y o ‘q  qilish  va  t a ’qiqlash, 
qarorgohda  turgan  vaqtda  harbiyni  mulkiga  egalik qilish, yoki  sotish  yoki 
uni  bolalari,  nevaralarini  bezovta  qilish edikti  bilan  o 'z   nutqiga  ishonishga 
chaqirdi.  Bu  qaror  e ’lon  qilinishi  bilan,  sobiqlar  ham  shaxsan  qo'shinga 
yozildilar,  shaharni  barcha  joylaridan  qasam yod  qilish  uchun  forumga 
yugurdilar,  uydan  qochib chiqqan  mahbuslar  qaysiki  qarz beruvchilardan, 
ularni  ushlab  turish  huquqi  tortib  olingan  edi.  Shunday  tarzda  katta  qism 
ftizildi va volsklar bilan urushda, uningjasorati va qunt qilishi boshqalardan 
ajralib  turar  edi.  Konsul  qo'shinni  dushm anga  qarshi  qo'ydi  va  undan 
uncha uzoq  b o 'lm a g a n   masofaga qarorgoh  q u r d i ...
Keyin  patritsiylarni  q o 's h in   tarqatilgan  holda,  y a n a   m axfiy  y ig 'i-  
lishlar  va  k e n g a sh la r  b oshlanib  ketm asin  d eg an   q o 'r q u v   eg allab   oldi. 
Va  askarlar  k onsullarga  q a sa m y o d   qildilar,  (askarlikka)  ol ish ni  diktator 
qilgan  b o 'ls a d a ,  bu  ular  uchun  hozir  ham   m a jb u r  deb  o'y lad ilar, 
ular  e k v la r  bilan  urush  harakatlari  q ay ta  boshlangani  bahonasi  bilan 
q o 's h in n i  s h ah ard an   tashqariga  olib  b o rish g a  buyruq  berdilar.  Bu 
q aror  isyonni  tezlashtirdi.  Va  birinchidan  aytishlaricha,  q a sa m d a n   ozod 
bo'lishlari  uchun  konsullarni  o 'ld iris h   t o 'g ' r i s i d a   s o 'z   borgan;  lekin 
hech  q a n d a y   diniy  m ajburiyat,  jinoyat  bilan  y o 'q o tilm a s lig in i  bilib, 
ular  Sitsiniy  d eg an   kim sani  maslahati  bilan  kon su llarn in g   ruxsatisiz 
M u q a d d a s  to q q a   ketdilar9,  bu  yerd a  hech  qanday  y o 'lb o s h c h is iz  
qarorgohni  to 's i q   va  xan d ak   bilan  m u sta h k a m la b ,  (dalalardan)  ov q at 
uchun  eng  kerak I igin i  olib,  ular  bir  necha  kun  tinch  turdilar,  hech  kim 
ularga,  ular  hech  k im g a   tegmadilar.  S h a h a rd a   kuchli  v a h im a   tarqaldi 
va  h ar  ikki  to m o n n in g   vahim asi  barchani  keskinlikda  ushlab  turdi, 
o 'z la rin ik i  tash lab   ketgan  p lebeylar  patritsiylarni 
q a h r-g 'a z a b id a n  
xavfsiradilar,  patritsiylar  shaharda  q o lg a n   p lebeylardan  q o 'rq d ila r, 
nim adan  y ax sh ilik   kutishni  bilmay,  ular  qolsinlarm i  yoki  ketsinlarm i? 
K etgan  o lo m o n   uzoq  vaqt  tinch  b o 'la d im i?   Yana  keyin  n im a   b o 'la d i?  
A garda  shu  vaq td a  q a n d a y d ir  tashqi  urush  b o 'Is a ?   Bu  y e rd a   albatta, 
fuqarolarni  kelish u v ig a  um id  qoladi!  T o g 'r i m i - n o t o 'g 'r i m i   uni  qayta 
tiklash  kerak.  Bu  qarorga  k o 'ra ,  pleb ey larg a  s o 'z   boyligiga  ega  b o 'lg a n
242

---

va  p lebeylarga  y o q im li  b o 'lg a n ,  o 'z i   p lebeylar  ichidan  keiib  chiqqan 
M en en iy   A grippani  vositaclii  qilib  j o 'n a t i s h g a   q aro r  q ilin d i...  O d am  
g avdasi  a ’zolarini  norozi  b o 'lg a n lig in i,  plebeylarni 
patritsiylarga 
qarshi  g 'a z a b la n is h ig a   o ’xshatib  taqqoslab,  u  odam larni  kayfiyatini 
o 'z g a rtird i.  Keyin  m u ro sag a  kelish  t o ’g 'ris id a   m u z o k a ra la r  boshlandi 
va  pleb ey lar  q o 'y g a n   shartlarga  rozilik  berildi,  ularda  o ' z   “ d a x ls iz " 1" 
m agistratlari  b o 'lis h i  kerak,  ular  konsullarga  qarshi  y o rd a m   berish 
h u q u q ig a   ega  b o ' I ish lari  kerak,  patritsiylardan  hech  kim  bu  lavozim ni 
egallashi  m u m k in   emas.  S hunday  qilib,  ikki  xalq  tribuni  CJ.Litsiniy  va 
L.AIbin  saylandilar.  U lar  o 'z la r ig a   uch  o 'rto q larin i  sayladilar;  ularni 
ichida  plebeylarni (M u q a d d a s  to q q a) chiqib ketish aybdori  Sitsiniy  ham  
bor  edi;  q olgan  ikkitasi  k im lar  edi,  bu  t o 'g 'r i s i d a   k elish m o v ch ilik lar 
m avjud.  B a ’zilar  tasdiqlaydiki,  M u q a d d a s   t o g 'd a   faqat  ikki  tribun 
say lan g an   edi  va  u  yerd a  ularn in g   daxlsizlik  t o 'g 'r is id a g i  qonun  o 'tk a - 
zilgan  edi.