O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Telepin  hujjati
Telepin  er.avv.  XVI  asrda  Xett  davlatini  m u s ta h k a m la s h d a   m uhim  
o ‘rin  tutgan  hukm dor.  U  taxt  vorisligi  yan g i  tartibini  jo riy   qildi, 
xalq  y i g bini  Pankusni  avvalgi  m avqeini  tikladi,  q o n u n la r  jo r iy   qildi. 
H ujjat  er.avv.  XVI  asrda  tu zilgan,  lekin  bizg ach a  yangi  Xett  davri 
n u sx asid a  yetib   kelgan.  T elepinning  hujjati  p an k u s  xalq  y ig 'in ig a  
qaratilgan.  H ujjatning birinchi  q ism id a  X ett davlati  tashkil  topishi,  Xett 
p o d s h o la rin in g   yurishlari  tasvirlanadi,  ikkinchi  q ism id a   qonunchilik 
y o ‘l-y o ‘riqlari  bayon  qilinadi.
(1 §) Tabarna Telepin, b u y u k  po d sh o  s h u n d a y  (aytadi). Ilgari Tabarna 
b uy u k   po d sh o   b o ‘lgan  edi.  Va  (s h u n d a )  unin g   o ‘g 'illari,  u ning  aka- 
ukalari,  u ning  (qayinlari)  va  u ning  askarlari  birg alik d al  t o ‘planishdi.
(2§)  Va  m a m la k a t  kichkina  edi.  U  q an d a y   y u rish g a  borm asin, 
d u s h m a n la r  m a m lak atin i  kuchli  q o ‘llari  bilan  b o ‘ysindirdi.
(3§)  Va  u  m a m lak atn i  talon-taroj  qildi,  va  m a m l a k a t l a r ...  va 
dengizni  u larning  chegaralari  qildi,  u n in g   har  bir  o ‘g ‘ ii  qan d ay d ir 
m a m la k a tla rd an   keldi.
(4§)  X u p isn a   shaharlari,  T u v a p u v a   shaharlari,  N en assau   shahar- 
lari,  L a n d a   shaharlari,  Sallara  shaharlari,  Lusna  shaharlari  va  ular 
m am alak atlarn i  b o sh q ard ilar  va  katta  sh ah arlar  bor  e d i...
(5§)  Keyin  X attusiiik2  p o d sh o   boMdi  va  unin g   oqil  o ‘gillari,  uning 
aka-ukalari,  u ning  qayin  ukalari,  uning  u r u g ‘i  od am lari  va  u ning 
askarlari  birga  t o ‘plandilar.  U  qaysi  y u rish g a  borm asin,  bu  d u sh m a n la r 
m am lakatini  kuchli  q o ‘li  bilan  tiz ch o 'k tird i.
(6§)  Va  u  m am lak atn i  v ayron  qildi,  v a   m a m la k a tin i...  va  dengizni 
ularning  chegaralari  qildi.  U  y u rish d a n   qaytib  kelganda,  unin g   har  bir 
o ‘g ‘li  q ay sid ir  m a m lak atlard an   keldi,  u n in g   qoMida  katta  shaharlar 
biriashgan  edi.  (?).
(7§)  K n y a z la rn in g   qul lari  ajralib  ketdilar  (sodiq  b o 'lm a d ila r), 
ularning  uylarini  y o ‘q  qila  b o sh la d ila r  va  o ‘z  x o ‘ja y in la rig a   qarshi 
birlashib,  ularn in g   qonini  t o ‘ka  boshladilar.
82

---

(8§)  Mursili  X attusiga  podsholik  taxtiga  o ‘tirganda  uning  o'g illari 
uning aka-ukalari, uning u ru g ‘i odam  lari va askarlari birga t o ‘plandilar. Va 
dushm anlar mam lakatini  kuchli  qoMi  bilan  birlashtirdi  v a m a m la k a tla r... 
dengiz  ularning chegaralarini  dengiz qildi.
(9§)  Va  u  X alpu  shahriga  bordi.  X alp u   sliahrini  u  v ayron  qildi 
va  qul  harbiy  asirlarni  (va)  X alpu  shahri  m ulkini  u  Xattusi  shah rig a 
keltirdi.  Keyin  esa  u  Bobil  shahriga  bordi  va  u  Bobil  sliahrini  v ayron 
qildi  va xurritlarga  u  z a rb a   berdi  va q ullar  harbiy  asirlar va  Bobil  shahri 
m ol-m ulkini  Xattusi  shahrida  saqladi.
(10§)  Xantili  o fto b a c h i3  edi.  Mursilini  singlisi  Xarapsili,  u n in g  
xotini  edi.
( H § )  
.Va S id an ta Xantili  bilan  fitna uyushtirdi  va  u l a r y o v u z  [ish] 
ni  sodir  etdilar  va  M u rsu lin i  oldilar.  U lar qon  t o ‘kdilar.
(12§)  [Va  X an  ]  tili  q o ‘rq d i...
(18§)  Va  X antili  keksaydi 
x u d o   boMishga  tayyorlandi,  (oMdi) 
Sidanta  X an tilin in g   o ‘g ‘li  Pisenini  unin g   o 'g illari  bilan  birga  o 'ld ird i 
va  birinchi  fuqarolari  (am aldorlari)ni  u  oMdirdi.
(19§)  Va  Sidanta  pod sh o lik g a  o ‘tirdi  lekin  m a ’budlar  Piseni  q o n i4 
uchun  [ o ‘ch  olish]ga  tashna  boMdilar  va  ular  unga  Sidantega  uni  o ‘z 
o ‘g ‘li  A m m u n a n i  d u s h m a n   qildilar va  u  Sidanteni  o ‘z  otasini  oMdirdi.
(20§).  Va  A i n m u n a   p o d sh o lik k a  o 'tird i.  L ekin  m a b u d la r  unin g  
otasi  qoni  ( o ‘ch  olish)  u ch u n   tashna  boMdilar  va  uning  qoMida  ular 
uni  ( o ‘zini)  o m o n -e s o n   qilmadilar,  don,  k o ‘kat,  uzum zorlar,  qoram ol, 
q o ‘ylar...
(21 §)  M a m la k a tla r  esa  u  bilan  yovlashdilar:  s h a h a r...  G a lm iy a  
shahri,  A d a n iy a   shahri  m am lak ati,  Arsavili  shahri,  Salapi  shaharlari, 
Porduvati  shaharlari,  A xxuli  shaharlari.  Va  (uning)  q o 's h in i  q a n d a y  
yurishga 
b o rm a sin , 
ular 
m untazam  
m uvaffaqiyatsiz 
qaytdilar. 
Va  q achonki  A m m u n a   xudo  boMganda  (olganda),  o ‘sha  kunlari 
Surm eshedilar  ustidan  b o sh liq 5,  o ‘z ining  u ru g ‘ idan  (bir  kishini)  -  o ‘z 
o ‘g ‘li  Taxarvallini,  oltin  nayza  odam ini  yash irin ch a  yubordi  va  u  Titi 
u ru g ‘ini  uning  o ‘g ‘illari  (bilan  birga  )  oMdirdi.
(22§)  Va  u  Taruxsa,  choparni  yubordi,  va  u  Xantilini  u ning 
o ‘g ‘illari  (bilan  birga) oMdirdi.  Va  X ussiya p o d sholigiga o ‘tirdi. T elepin 
esa  Istapariyani  u n in g   katta  opasini  (xotin)  qilgan  edi.  X u ssiy a   ularni
83

---

oMdirmoqchi  edi,  lekin  (bu)  ish  m a ’lum  boMib  qoldi  va  Telepin  ularni 
h ay d a b  yubordi.
(23§)  U n in g   (X u ssiy a n in g )  aka-ukalari  beshta  edi  va  u  (Telepin) 
ularga  uy  qurdi.  (Va’s h u n d a y   dedi:)  “M ay li  ular  uylariga  borsin  va  ular 
(yashasin)  va  ular  y e b   ichsin”  [Telepin]  ularga  hech  qan d ay   y o m o n lik  
qilm aydi.  Va  m en  d o im o   (sh u n d a y )  deym an:  “ U la r  m e n g a   y o m o n lik  
qiladilar,  m en  esa  ularga  y o m o n lik   [ q ilm a y m a n ]” .
(24§)  M en   Telepin,  o ‘z  o ta m n in g   taxtiga  o 'tir g a n im d a   X assu v u  
s h ah rig a yurish  qildim   va  X assu v u   shahrini  v ay ro n   qildim.  Va  o 's h in im  
S itsilipeda  b o ‘ Idi  va  Sitsilipeda j a n g  yuz  berdi.
(25§) M en po d sh o  L avatsantiya shahriga k e lg an im d a, L axxu m e n g a  
d u sh m a n   edi  v a   L avatsantiyani  q o ‘z g ‘o lo n g a   chaqirdi,  lekin  x u d o lar 
uni  m e n in g   qoMimga  berdilar.  Va  birinchi  (bosh)  nazoratchi  m inglab 
k ishilar  u s tid a n ... K a ru v u ,...  ustidan  nazoratchi,  Inara  ofto b ach ilar 
ustidan  nazoratchi lar,  Killa  v a   T a rx u m im m a ;  Tsinvaseli  va  x abarchilar 
ustidan  nazoratchi  Lelli  k o ‘pchilik.  L ekin  ular  y a sh irin c h a   T an u v u g a 
x ab arch i  yubor[dilar].
(26§)  M en   po d sh o   b ilm adim ..[X u]  tsiya  v a   uni  a k a -u k a la ri...
M en  p o d sh o   eshitdim ,  Tanuvu,  Taxarvaili  va  Taruxsuni  olib 
keldiiar  va  у ig‘in  (p an k u s)  ularni  oMim  j a z o s id a   hukm   qilishni  ta k lif 
qildi.  M e n   p o d sh o   esa  “ n im a   uchun  ular  oMsinlar?  M ayli  ularning 
k o ‘zini  y u m s in la r ”  ( k o ‘zlariga  mil  tortish  deb  tu sh u n ish   m u m k in ).  Va 
m en  ularni  o z o d  qildim ].  M en  ularni  deh q o n   q ildim ,  m e n   ularning o ‘ng 
biqinidan  qurolni  y e c h d im   va  ularga  b o ‘y u n tu ru q   berdim .
(27§) Va katta oilan in g  (p o d sh o  u r u g ‘i)q o n i va katta o ila ( q o n i o s h i b )  
ketdi6 k o 'p a y d i. Va Istapariya m alika vafot etdi. Q a y ta  (h a m d a  A m m u n a , 
p o d s h o o 'g M i  ( o ‘ Idi).  Va x u d o n in g   odam lari  (b ash o ratch ilar)  (sh u n d ay ) 
g a p ira  boshladilar: “ Qara!  “ Xattusi  shah rid a qon  k o ‘p a y m o q d a . Va men 
T elepin,  X attu sid a  k engash  (tuliya)7  chaqirdim .  S hu  v a q td an   bo sh lab  
Xattusi  shah rid a  (katta)  oilani  o ‘g ‘liga  hech  kim   y o v u z lik   qilm aydi  va 
unga  (qarshi)  hech  kim  x a n ja r y a la n g ‘och[lainaydi].
(28§)  Va  po d sh o   etib  birinchi  s h a x z o d a   -   p o d s h o n in g   o ‘gMi 
q o ‘yiladi.  A g a r  birinchi  sh ax zo d a  boMmasa,  sh u n d a  ikkinchi  o ‘rin 
b o ‘y ic h a   o ‘g ‘il  po d sh o   boMsin.  Voris  -   p o d s h o n in g   o ‘g ‘li  boMmasa, 
s h u n d a   p o d sh o n in g   qizi  birinchi,  uning  uchun  uyga  kiradigan  kuyovni 
olsinlar v a   u  po d sh o   boMadi.
84

---

(29§)  Shu  vaq td an   boshlab  kim  m e n d a n   keyin  po d sh o   b o ‘lsa, 
(shunda)  uning  aka-ukalari,  o ' g ‘illari,  unin g   qayinlari,  uning  qon- 
dosh  qarindoshlari  (u n in g   u r u g ‘i  o d am lari)  va  u n in g   askarlari  birga 
to 'p lanadilar.  Va  sen  ( b o “lg‘usi  p o dsho)  kelasan  va  d u sh m a n la r 
tnam lakatini  kuchli  q o ‘ ling  bilan  b o ‘y sindirasan,  lekin  sen  sh u n d ay  
dema:  .M en  ja z o s iz   q o ‘y ib   y u b o r a m a n ”,  (ag ard a)  biroq  sen  hech 
nimani  k ech irm ay san ,  a m a ld a  esa siqib q o ‘yasan.  U r u g ‘dan  hech  kimni 
o'ld irm a.  Bu  y ax sh ilik k a   (olib)  borm aydi.
(30§)  Va  kim  keyin  po d sh o   b o ‘lsa,  va  (ag ard a  u)  aka-ukasi  (yoki) 
opa-singlisiga  y o v u z lik   (qilishga)  urinsa,  sh u n d a  siz  uning  u ch u n  
yaqin  (p an k u s)  boMing  v a   unga  t o ‘g ‘ri  ayting!  “ bu  xun  ishi”  (M ixxat 
laxtachaga qara:  ilgari  X attusi  shahrida qon t o ‘kish  k o ‘paydi:  va sh u n d a 
m a ’budlar  p o d sh o   u r u g ‘ idan  o ldilar ( o ‘ch  oldilar).
(31 §)  Q aysi  (p o d sh o )  o ‘z  aka-ukalari  va  opa-singillariga  nisbatan 
yonionlik  qilsa.  (u)  po d sh o lik   boshi  bilan  j a v o b   beradi.  S hunda  sud 
yig'ini  (tuliya)ni  chaqiring.  A g a r  unin g   ishi  (aybi  isbotlansa)  b o ‘lsa, 
boshi  bilan ay b in  y uvsin.  Tsuri, Tanuve, Taxarvaili, T aruxsuga o ‘xsh ash  
yashirin  oldirm asinlar.  U n in g   uyi,  xotini,  o ‘g ‘illariga  y o m o n lik  
(|ilmasinlar.  A g a rd a   sh a h z o d a   ayb  qilib  q o ‘ysa,  o ‘z  boshi  bilan  j a v o b  
hcrsin.  U n in g   u y ig a   va  unin g   o ‘g ‘ illariga  y o m o n lik   qilm asinlar.  Q aysi 
(odam)  uchun  sh a h z o d a la r  halok  b o ‘lsa,  uyi,  dalasi,  u zum zorlari, 
umborlari,  qullari,  qoram o llari,  q o ‘ylarini  ( y o ‘q  qilish)  kerak  em as.
(32§)  Endi  a g a r  sh a h z o d a   q a n d a y d ir  ayb  qilib  q o ‘ysa,  u  o ‘z  boshi 
hilan ja v o b   bersin.  U n in g   uyi,  o ‘g ‘liga  y o m o n lik   q i l m a n g . ( 0 ‘ch  olish) 
■«liahzodaning  boshi  (yoki)  mulkini  berish  m a ’qul  em as.  K im k i  bu 
vovuz  ishlarni  qilsa,  x o h   uylar  otasi,  saroy  o ‘g ‘illari  ustidan  boshliq, 
iiieshedilar  ustidan  boshliq  yoki  bosh  ch a sh e n o se ts  b o ‘la d i m i ...,  ular 
shahzodalar  uylarini  olishga  tashna  boMadilar,  va  [shuning  uchun]  ular 
nyladilar:  “ Bu  sh a h a r  m eniki  boMsin”  va  ular  shahardagi  b o sh liq q a 
i|iushi  ig 'v o   qiladilar.
(33§)  Endi,  shu  kun d an   boshlab  X attusi  shahrida  saroy  o ‘g ‘illari, 
iillin yu rakbardorlar. c hashniklar, stolniklar,  nonvoylar,  choparlar,  m in g  
•Inin boshliqlari- bu  ishni oldindan biling. Tanuva, Taxarvaili (va Taruxsa 
*i/ning  o ld in g izd a  belgi  boMsin:  “ keyin,  q ach o n   kim d ir y o v u z lik   qilsa, 
uy  otasi  yoki  saroy  o ‘g ‘illari  b o s h lig ‘i,  bosh  sharobdor,  bosh  m e sh e d i,
85

---

m in g  dala boshliqlari  ustidan  b o s h ...  boMsa,  siz esa-  u n in g /ic h u n - yiqin 
(pankus),  (uni)  ush lan g  va  o 'z in g iz g a   (sud  u ch u n )  ko'tai;(ng.
(49§)  X u n   ishi  shunday8.  A g ar  kim ningdir  oMimida k im d ir  aybdor. 
shunda s o ‘z xun  egasida. A g ar u “M ayli  u o ‘lsin  deb avtsa.  a ybdor oMishi 
kerak.”A g a r 
11 “M ayli  u (toMov) bersin” deb aytsa, shunda u ehson berishi 
kerak.  Lekin  p o d shoga hech  qanday  murojaat  boMmasligi  kerak.
(50§)  X attusi  shah rid a  sehrgarlik  bilan  b o g 'liq   b archa  ishlardan 
m arosim   poklanishi  qiling.
Kim  (p o d sh o )  u  urugMda  sehrgarlik  sirlarini  biIsa,  siz  o ‘shani 
(p o d sh o   u r u g ‘ ini)  u s h la n g   va  po d sh o   darvozalari  oldiga  keltiring.  Kim 
uni  olib  k elm asa,  (u  bilan)  qu y id ag ilar  y u z   beradi:  u n in g   u ch u n   va  uyi 
uchun  y o v u z lik   boMadi.  T elepinning  bir ja d v a li  tugadi.