O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

/. 
Trib -  huJudiy okrug.
2.  Otillaridan biriga  и doimo bu  odamlatdan Hklor sifatidaJ'oydalanar edi.
Хрестоматия  no  истории  Ореенего мира.  \ l ,  1991.  231-236 стр
Gay  G rakx  islohotlari 
Plutarx  .  Gay  G rakx
V. 
G a y   kiritgan  q o nunlardan  x a lq n in g   foydasiga  va  senatni  ho­
kimiyatini  zaiflashtirish  uchun  y er  t o 'g 'r i s i d a g i   bir  qonun,  en g   kam-
260

---

b a g 'a l  fuqarolarni  y e r  bilan  ta 'm in la s h g a   qaratilgan  edi. 
boshqasi 
harbiy,  buyurdiki  birinchidan, 
askarlarni, 
ularni 
ish  haqini 
ka- 
m a y tirm a sd a n   davlat  hisobidan  kiyim   bilan  t a ’minlash,  ikkinchidan. 
o 'n   yetti  y o s h g a   y etm a g a n   fuqarolarni  askarlikka  kiritmaslik,  uchin- 
chi  qonun  ittifoqchilarga  tegishli  edi  va  barcha  italiyaliklarga  Rim 
fuqarolari  bilan 
bir  qatorda  o v o z   huquqini  berdi,  to 'rtin ch i,  non 
(q o n u n i)  k a m b a g 'a l  luqarolar  uchun  non  narxini  pasaytirdi  va  niho- 
yat  beshinchi  q o nun,  sud 
ishlariga  tegishli  boMib,  senatorlarni 
kuchini  katta  qism idan  m ah ru m   qildi.  Senatorial-  barcha  sud  ishlarini 
olib  borib,  xalq  va  suvoriylarni  q o ‘rquvda  tutgan  edilar.  G ay  esa 
senator-sudyalarga.  ular  uch  y u zta  edi.  y a n a   sh u n ch a  suvoriylarni 
q o \sh d i  va  shu  tarzda  olti  y u z   su d y ad an   iborat  unnim iy  sudni  t a ’sis 
qildi.  Aytishlaricha,  q onunni  o ’tk azish g a  G ay  alohida  a h am iy at  berdi; 
un g ach a  barcha  n otiqlar  yuzlarini  senatga  va  kom isiya  deb  atala- 
d ig an g a  qaratib  gapirar  edilar,  G a y   esa  o 's h a iu ia   birinchi  boMib 
senatga 
orqasini  qilib.  yuzini  m ay d o n g a  
qaratib  gapira  boshladi, 
shu  vaqtdan.  h a m m a   sh u n d ay   qildi.  G a y   faqat  o ddiy  bir  burilish 
bilan  m uhim   ishni  am a lg a   oshirdi:  u  shu  bilan  aristokratik  tu zu m g a 
d em o k ratik   tus  berdi,  notiqlarni  senatga  qarab  em as,  xalqqa  qarab 
m urojaat  qilishga  m a jb u r  qildi.
VI. 
' k e y i n   u  tom onidan  koloniyalar  chiqarish,  y o ‘llar  qurilishi 
va  g 'a lla   ucluin ja m o a   omborlari  qurish  UVg'risidagi  qarorlar  ishlab 
chiqildi.  Bu  ishlarni  barchasiga  rahbarlik  qilish  va  boshqarishga  u 
o'zi  kirishdi,  shuningdek  qancha  muhim   tashvishlar  ichida  tetiklikni 
y o ‘qotmadi,  qanday  tezlik  va  niehnatga  qobillik  bilan  har  q anday 
ishni  epladi,  bu  uni y agona  tashvishiday  eplaganidan  har kim  hayratga 
tushar  edi.  Unga  nafrat  va  yoki  q o ‘rquv  bilan  qaragan  o dam lar 
ham ,  uni  uddaburonligi  va  aqliga  qoyil  qolar  edilar.  Xalq  esa,  uni 
pudratchilar,  hunarmandlar,  elchilar,  magistratlar,  askar  va  olim lar 
olo m oni  qurshovida k o ‘rib, qachon  u  har  biri  bilan  d o ‘stona  gaplashib, 
o ‘zini  bor  tavozesi,  shu  bilan  birga  o ‘z  shaxsiy  g ‘ururini  saqlab 
qolishidan  hayratga  tushar edi;  u  har kim  bilan  gaplashishni  b ila re d i 
va bu  bilan.  u  kim  unga  xavfli, d o im o   qurol,  z o 'rav o n lik k a qobil  kishi 
deb,  u  to 'g 'ris id a   gapirganlar  qanday  tuhmat  qilganlarini  k o ‘rsatdi. 
Tribunadan  so'zlanadigan  nutqlardan  k o ‘ra,  o dam lar  bilan  nuiloqotda
261

---

va  am aliy  ishlarda  u  y ana  kuchliroq  xalq  y o 'lb o sh ch isi  edi.
XIV.  S h u n d a   senatorial' 
ku riy ag a 
qay td ilar  va  q aror 
qilib, 
ko n su lg a   shaharni  har  q an d a y   c h o ra la r  bilan  qutqarish  va  tiranlarni 
qirib  ta sh la sh g a   topshiriq  berdilar.  Topshiriqni  qabul  qilib,  O p im iy  
j 
senatorlarga  qurollanishni  buyurdi  va  suvoriylarga  keyingi  kuni 
j 
kun  chiqishi  bilan,  ularni  har  biri  o 'z i   bilan  ikki  qurolli  qullarni  olib 
kelishni  x a b a r  qildi.  Fulviy  o ' z   n av b atid a  h im o y ag a  tayyorlandi 
' 
va  o ‘z  atrofida  k o ‘p  sonli  olo m o n n i  to 'p la d i,  G a y   m a y d o n d a n   ke- 
tayotib,  o ' z  
otasini 
haykali  o ldida  to 'x ta d i, 
uzoq 
va  jim   unga 
qaradi  va  achchiq  k o ‘z  yoshi  t o ‘kib,  u f   tortib  ketdi.  Uni  k o ‘rgan 
k o 'p l a r   unin g   g 'a m i   bilan  c h u q u r  t a ’sirlandilar  va  sh u n d ay   odam ni 
tash lab   ketganlari  va  unga  xiyonat  q ilganlari  uchun  o 'z la rin i  koyiy 
boshladilar,  keyin  G ay n i  ortidan  uni  u y ig ach a  borib,  unin g   eshigi 
oldida  tu nda  q o ‘riqchilikka  t u r d i l a r . . .
XV.  G a y   qurollanishni  istamadi  va  od atd a  qilganidek,  fo ru m g a 
bora  turib,  belida  kichik  xanjar  bilan  togani  kiydi.  U  chiq ay o tg an  
vaqtda,  xotini  eshikda  u ning  oldida  tiz  c h o ‘kdi,  bir  q o 'li  bilan  uni, 
boshqasi  bilan  k ic h k in a   o ‘g ‘lini  quch o q lab :  “ A vvalgidek  m en  seni 
G ay  tribunaga  ku zatay o tg an im  y o 'q ,  -  dedi  u, -  sharafli y urishga em as, 
q a y erd a  sen  b o sh q alar bilan  b ir q a t o r d a   halok  b o 'lis h in g   m u m k in   edi 
va  m en g a  y u p a n c h   uchun  faxrli  t a ’ziya  qold irish in g   m u m k in   edi; 
Tiberiyni q otillari q o 'l i g a  o 'z in g n i  to p sh iray ap san , o ‘zingni  haqligingni 
his  qilib,  b iro v g a   q o ‘ l  k o 'ta rish d a n   k o 'r a ,  h a m m a s ig a   ch id ash g a 
tayyorsan.  Lekin  seni  o 'lim in g   seni  v a ta n in g g a   hech  q an d a y   foyda 
k eltirm aydi.  Yovuzlik  baland  keldi  va  tem ir  va  z o ‘ravonlik  bilan  sud 
qilm o q d a.  A g a r sen in g   a k a n g  N u m a n s iy a  dalalarid a  halok  b o 'lg a n id a  
edi,  d u s h m a n la r  tinchlik  shartnom asini  tuzib,  bizga  uni  ja sa d in i 
berar edilar.  M e n g a   esa,  qaysidir  daryo  yoki  d e n g iz g a   ular  yashirgan 
seni ja s a d in g n i  berish  uchun  to a t- ib o d a t  qilish  bitilgan  b o 'ls a   kerak. 
T iberiyni  o 'lim id a n   keyin  qon u n lar  v a   x u dolarni  o 'z la r ig a   tayanib 
b o 'l a d i m i ? ”  Lisiniya  k o ' z   yoshlari  bilan  s h u n d a y   gapirdi,  G a y  
uni  q o 'lin i  chetga  olib,  d o 'stlari  h a m ro h lig id a  j im g in a   chiqdi.  Uni 
kiyim ini chetidan  u sh la b   qolishga  urinib,  L isiniya  yerg a yiqildi.  uzoq 
vaqt  y ig 'is in i  y u tib  jim   yotdi,  xushsiz  y o tg a n   uni  qullar  k o 'ta rd ila r  va 
akasi  K rassga  olib  bordilar.
262

---

XVI.  Hech  kim  G ay  j a n g   qilgan ini  k o 'r m a d i. U c h u q u r  t a ’sirlanib, 
D ia n a l  ibodatx o n asig a  ketdi.  U  o ‘zini  oM dirmoqchi  boMganda,  unin g  
sodiq  d o ‘stlari  P o m p o n iy   va  Lisiniy  bu n g a  xalaqit  berdilar,  qaysiki 
uni  q o 'lid a n  
qilichni 
tortib  olib  q o ch ish g a 
k o ‘ndirdilar. 
S h u n d a 
aytishlaricha,  G a y   tiz  c h o ‘kib,  m a 'b u d a g a   q o ‘lini  c h o 'z ib , 
Rim 
xalqi  yaxshilikni  bilm agani  va  xoinligi  uchun  abadiy  qullik  bilan 
ja z o la s h in i  undan  y o lvorib  s o ‘radi,  chunki  xalq ja z o la n is h d a n   ozod 
b o ‘ lgani  bilan,  o chiqdan  -  ochiq  unga  x iy o n at qildi.
XVII.  D u s h m a n la r  q o c h ib   ketayotgan  G ayni  taqib  qildilar,  unga 
y o g 'o c h   k o ‘prikda  yetib   oldilar, o ‘sha  ikki  d o ‘st  uni q o ch ish g a  m a jb u r 
qilib,  o ‘zlari  d u s h m a n g a   y u z   o ‘girib,  ular  bilan  j a n g g a   kirishdilar, 
ularni  k o ‘prik  oldida  ikkalasi  ham   halok  b o 'lib ,  q ulaganlaricha  tutib 
turdilar.  G a y n in g   Filokrat  ismli  quli  u  bilan  birga  qochdi,  y o ‘ lda 
ularga  uchragan o d a m la r  q o c h o q la m i q a n d a y d ir  m u s o b a q a d a   boMgani 
kabi  faqat  dalda berdilar,  lekin  unga  hech  nim a  bilan y o rd a m   berishga 
u rin m a d ila r  va  hatto  d u s h m a n la r  unga  yetib  olayotganini  k o 'r ib , 
G a y   j u d a   iltim os  qilib  s o ‘rasada,  ulardan  hech  kim  G a y g a   ot  berm adi. 
N i h o y a t  
G a y   F u riy a 2ga  b a g 'is h la n g a n  
u ncha 
katta 
boMmagan 
d a rax tzo rg a  q o c h ib   kirdi  va  u  yerd a  sodiq  quli  Filokrat  qoMidan 
k o ‘ngilli  ravishda  o ‘limni  qabul  qildi,  u  x o 'ja y in in i  oMdirgach,  o ‘zini 
h a yotdan  m a h ru m   qildi.  L ekin  boshqalarni  hik o y a qilishicha,  g o 'y o k i  
ular  hali  h ayotliklarida  d u sh m a n   q o ‘ liga  tushadilar,  shunda  Filokrat 
x o 'ja y in in i  sh u n d ay   m a h k a m   quchoqlaydiki,  h ujum   qilganlardan 
hech  kim   uni  qulini  o ‘ ldirm asdan,  Gayni  oMdira  olm aydi.  Yana 
h ik o y a   qilishlaricha,  q a n d a y d ir  odam   Gayni  boshini  nayzaga  ildirib, 
k o 't a r i b   b o ray o tg an d a,  O p im iy n i o g 'a y n i s i ,q a n d a y d i r   Septim uley  hali 
j a n g   b o sh la n g u n c h a ,  e ’lon  qilingan,  kim  agarda  G a y   va  F u l’v iy n in g  
boshini  olib  kelsa,  ularni  o ‘girligiga  teng  oltin  olishi  t o ‘g ‘risidagi 
k o n su ln in g   v a ’dasini  eslab,  uni  tortib  oldi.  G a y n in g   boshi  nayza 
u ch id a   O p im iy g a   olib  kelindi.  Taroziga  q o ‘yilib,  u  1 7 l / 2 f u n t g a  
yetdi,  S eptim uley  bu  yerd a  ham  y o l g ‘onchilik  qildi,  boshdan  miyani 
chiqarib,  unga  q o ' r g ‘oshinni  q o ‘ydi.  Lekin  F u l ’viyni  boshini  olib 
kelgan  o d a m la r (ular odd iy   xalqdan  edilar)  hech  n im a  olmadilar.
G a y  va  F u l ’v iy n in g ja s a d la r i  boshqa m urdalar bilan -o M d ir ilg a n la r  
uch  m in g ta g a c h a   yetdi-  d a ry o g a   tashlab  yuborildi;  ularning  m ulklari
263

---

davlat  xazinasi 
fo>dasiga 
m uso d ara  qilindi;  ularning 
xotinlariga 
m otam   rasm -ru su m in i  o 'tk a z is h  t a 'q iq la n d i,  b uning  istiga  Lisiniyadan 
sepini  tortib  o ld ila r ....
XVIII. 
Xalq  esa.  bu  v o q e a la r  y u z   bergan  vaqtida  tahqirlanib. 
bostirilgan  edi,  G ra k x la r  o 'lim i  to  g 'r is id a   u  qanday  clniqur  m otam  
tutdi  va  ular t o 'g 'r i s i d a g i   xotira  qan d ay   qim m atli  ekanini  tezda  vaqt 
ko'rsatd i.  S h ah a rn in g   en g   yaxshi  q ism larid an   birida,  aka  — ukalarga 
haykallar  q o 'y ild i,  ular  halok  boMgan j o y   ziyratgohga  avlandi.  u  yerd a 
xalq yil  vaqtlariga  qarab   birinchi  m evalarni olib kelib,  ularni xotirasini 
esga  oldi,  k o 'p l a r   ularga  q u rbonlik  keltirdilar,  xudo  ibodatxonasiga 
kelgandek  y u z   tuban  у iqiIdilar.