O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

qanday daxl qilish qattiq  ja zo la n d i  va hatto  о 'limga  hukm  qilindi.
"XII  Jadval  qon u n lari”  da  p a tritsiy  va  plebeylarni  huquqiy 
farqlari  belgilab  berildi. 
Plebeylar  uchun  qarz  foizluri  cheklandi. 
Patritsiylar esa,  qonunlar  matniga о ‘zlariga  foydali bo 'Igan  bir necha 
qonunlarni  jum ladan,  plebeylarni  p a tritsiyla r  bilan  nikohi  ta ’qiqi, 
klienllar to ‘g 'risidagi qonunlarni kiritdilar.
I  Jadval.
1, A g a r (kim d ir)  sud  ajrim iga  chaqirilsa,  (cliaqirilgan)  borsin.  A g a r 
(u)  borm asa,  (kim   chaqirgan  boMsa)  ( o V   cliaqiruvini)  g u v o h la r  bilan 
tasdiqlasin,  keyin  esa  uni  m ajburan  olib  borsinlar.
2.  A g a r  (c h a q irilg a n )  (b o rm aslik   u ch u n )  bah o n a  qilsa,  yo k i  y ashi- 
rinishga  urinsa.  (kim   uni  chaqirgan  boMsa)  uni jo n ig a   qasd  qilsin.
244

---

3. A g a r (sud ajrim ig a c h a q irilg an i  u chun) uni kasal I igi yoki keksaligi 
to 'siq   b o 'ls a ,  (ch aq irg an )  unga  yuk  h ayvoni  bersin  (jum entum ).  A garda 
aravani  istam asa,  berish  shart  emas.
4.  O ' z   x o ‘jaligi  bilan  kun  k ech ira d ig a n g a   (sud  ajrim iga),  o ‘z 
x o 'ja lig i  boMgan  kishi  kafolatchi  boMsin. O ' z  x o 'ja lig ig a  ega  boMmagan 
fuqaroga,  kim  xohlasa,  o ‘sha  boMsin.
7.  A g ard a  ( d a ’volashayotgan  to m o n la r)  k elishuvga  kela  olm asalar, 
(ular)  kun  y a rm ig a c h a   tortishish  uchun  forum ga  yoki  k o m isiu m g a 
kelishsin.  H ar  ikki  ishtirokchi  to m o n la r  navbat  bilan  ( o ' z   ishlarini) 
him o y a  qilsinlar.
8.  Kun  y a rm id a n   keyin  (m agistrat)  sud  ajrim ig a  ishtirok  etayotgan 
to m o n n in g   talabini  tasdiqlasin.
9. A g a r (sud  ajrim ida)  ikki  tom on  ishtirok  etayotgan  boMsa,  quyosh 
botishi  sud  ajrim i  uchun  oxirgi  m uddat  boMsin.
II  ja d av al.  I.  Gay.  Institutsiyalar.  IV.  14:  1000  va  undan  k o 'p   ass 
d a 'v o l a r   b o 'y ic h a   sud  garovi3  (500  ass  m iq d o rid a ) 
undiriladi,  oz 
s u m m a -5 0   assga  d a 'v o l a r   b o 'y ic h a .  XII  ja d v a l  qonunlari  b o 'y i c h a  
sh u n d a y   belgilangan.  A g ar  tortishuv  q a n d a y d ir  o d a m n in g   ozodligi 
t o 'g 'r i s i d a   borsa,  hech  b o 'lm a s a   uni  bahosi  eng  oliy  b o 'ls a ,  o 's h a  
q o n u n   bilan  b elgilangan  ediki,  ajrim  kafolat  to 'g 'r i s i d a   borishi  uchun 
(ozodligi faqatgina 50 assga te n g b a h s la s h ilg a n  od am  t o 'g 'r i s i d a  b o 'lsa ).
III ja d v a l.  I .  (Q a rz d o rg a) (u) qarzni  tan  olg an id an   keyin yoki  (unga 
qarshi)  sud  qaro rid an   keyin,  30  im tivozli  kun  (q arzd o rlarg a  berilsin).
2.  ( K o 'r s a tilg a n   m uddat  tugashi  bilan)  (d a v o g a r)  (qarzdor) j o n ig a  
q asd  qilsin.  Uni  (qarorni  bajarish  u ch u n )  sudga  olib  borsin.
3.  A g ar  (q a rz d o r)  (ko 'n g illi  ravishda)  sud  qarorini  bajarm asa  va 
hech  kim  uni  sud  ajrim ida  ja vobgarlikdan  ozod  qilm asa,  ( d a 'v o g a r )   uni 
o ' z   uyiga  olib  borib,  u n g a  kunda  yoki  agarda  o 'z i  istasa,  I 5 f u n t d a n  
kam   yoki  k o 'p   b o 'lm a g a n   kishan  solsin.
4.  (Q a rz d o r  q a m o q d a   b o 'lg a n   vaqtida)  a g a r  istasa,  o ' z   hisobidan 
ovqatlansin.  A g ar  u  o ‘z  q a r a m o g 'id a   b o 'lm a s a ,  (kim  uni  q a m o q d a  
ushlab  turgan  b o 'ls a )   bir  kunda  10  funt.  ag ar  x ohlasa,  k o 'p r o q   bersin.
5.  AvI  Gelliy.  Attika  kechalari.  XX .  I.  46:  Shu  m u d d at  ichida 
q a rz d o r (q a m o q d a   turgan  vaqtida) u  ( d a 'v o g a r  bilan)  kelishuv  h u q u q ig a 
ega  edi.  lekin  ag ard a  (tom onlar)  kelisha  olm asalar.  sh u n d a  (b u n d a y
245

---

qarzdorlar)  q a m o q d a   60  kun  qoladilar.  Bu  m u d d a t  d a v o m id a   ularni 
uch  marta  k e tm a -k e t  b o z o r kunlari  pretorga  k o m is iu m g a   keltiradilar  va 
(shu  bilan  birga)  ularda  hu k m   qilingan  pul  m iqdori  e ’lon  qilinar  edi. 
U chinchi  b o z o r  kuni  ular o 'lim   h u k m ig a   b erilar edi  yoki  chet  elga, Tibr 
ortiga  sotishga  qabul  q ilinar edi.
6.  U chinchi  b o z o r  kuni  qarzdorni  c h o p ib .  b o 'la k la rg a   b o 'lib  
tashlasinlar,  ag ard a  kam   yoki  k o 'p   chopsalar,  ularga  bu  uchun  (ayb) 
q o 'y m a sin la r.
7.  X o in g a  qarshi  d a ’vo  ( o 'z )   kuchini  ab ad iy   saqlab  qolsin.
IV ja d v al.  I.  (Sitseron.) Q o n u n la r to 'g 'r i s i d a .  III.  8.  19:  Fav q u lo d d a 
badbasharaligi  bilan  (ajralib  turgan)  g o 'd a k ,   sh u n d ay   yengillik  bilan4 
hayotdan  m a h ru m   qilin ar edi.
2. A g a r   otasi  uch m a r t a o 'g ' l i n i  sotsa, o ' g ' i l  otasini (h o k im iy atid an ) 
ozod  bo 'lsin .
3.  Sitseron.  Filippiklar.  II.  28.  69:  XII  j a d v a l  qonunlari  qaroridan 
(foydalanib),  o ' z   xotiniga  o 'z ig a   tegishli  narsalarni  olishni  buyurdi  va 
(undan)  kalitni  tortib  olib,  (uni)  quvib  y u bordi.
4.  AvI  Gelliy.  Attika  kechalari.  III.  16.  12:  Menga  m a ’lum  (qachon) 
ayol...  erini  o'lim idan  keyin  o 'n   birinchi  oyda  tug'di,  (bundan)  ish  paydo 
bo'ldi, go'yoki u eri o'lganidan keyin bolani paydo qildi, chunki detsemvirlar 
odam  o 'n   birinchi oyda emas, o'ninchi oyda tug'iladi  deb yozdilar.
V  Jadval.  I.  Gay.  Institutsiyalari.  I.  144-145:  (Bizni)  ajd o d lar  hat­
to  u lg 'a y g a n   ay o llar  o 'z la rig a   xos  b o 'lg a n   yengil  tabiatliklari  bilan 
hom iylik  ostida  b o 'l is h lari  lo z im ...  B undan  m u sta sn o   b o 'lis h lari  m u m ­
kin,  fagat  v e sta lk a   ayollar,  qaysiki  q ad im g i  rim liklar  ularni  kohinlik 
unvonlari  uchun  ho m iy lik d an   ozod  qildilar.  XII ja d v a l  q onuni  b o 'y ic h a  
sh u n d ay   q a ro r qabul  qilingan.
2.  Gay.  Institutsiyalar.  II.  47:  A g n a tla r  (katta  ota  oilasini  a ’zolari, 
oila  b o s h li’gi  hokim iyati  ostida  turgan  h a m d a   uning  ota-b o b o   b o 'y ic h a  
q an d ay   q a rin d o sh i)  hom iyligi  ostidagi  a y o lg a   tegishli  b o 'lg a n   res 
m ancipi  ( k o 'c h m a s  m ulk, qullar, yuk  tortuvchi  h ay v o n )  m uddati  o 'tg a n  
d eb  h isoblanm aydi.
3.  A garda  kim ki  o 'lib   qolgan  taqdirda.  o 'z in i  uy  mulki  yoki  ( o 'z  
hokim iyati ostidagi odam larga) vasiylikka tegishli topshirig'i buzilmasin.
4.  A g a r  k im d a   o ' z   hokimiyati  ostida  o d a m la r   b o 'lm a s a   (agar  uni
246

---

t o 'g ' r i   m e ro s x o 'rla ri  b o 'lm a s a ) ,  m erosi  t o 'g ' r i s i d a   topshiriq  q o ld irm a y  
vafot  etsa,  uni  x o 'ja lig in i  en g  yaqin  (uni)  agnati  olsin.
5.  A g ar  ( o 'lg a n   o d a m d a )  a g n atlar  b o 'lm a s a ,  (undan  keyin  q o lg an ) 
x o 'ja lik n i  (unin g )  qarindoshlari  olsin.
6.  Gay.  Institutsiyalari.  I.  155:  XII j a d v a l  qonunlari  b o 'y ic h a ,  vasi- 
yat  b o 'y ic h a   vasiy  b elg ilan m ag an   kishilarga,  vasiy  ularni  agnatlari 
b o 'lad i.
7a.  A g a r o d am   aqldan  ozib  qolsa,  uni  o 'z i   ustidan  va  uni  x o 'ja lig i 
ustidan  ho k im iy atn i  uni  agnatlari  yoki  uning  qarindoshlari  olsin.
7b.  U l ’pian  I.  I  pr.  D.  X X V II.  I0:XII  j a d v a l  q o nunlariga  k o 'ra , 
isrofgarga  tegishli  m ulkni  boshqarish  m an  qilingan.
U l ’pian.  Lib.  sing,  regul.  XIL2:  XII j a d v a l  qonunlari  aqldan  ozgan 
va  isrofgarga  ularni  m ulkiga t a ’qiq q o 'y ilg a n , ular agnatlari  vasiyligida 
turadi lar.
,8a.  Ulpian.  Lib.  sing,  regul.  XL..I:  XII  ja d v a l  qonunlari  b o 'y i c h a  
Rim  fuqarosidan  keyin,  ozod  q o 'y ilg a n   qullardan  qolgan  m eros,  ag ar 
niulk  e g asin in g   o ' z   hokim iyati  ostida  od am lari  b o 'lm a s a   (bevosita 
m e ro s x o 'rla ri  b o 'lm a s a ) ,  vasiyat q o ld irm ay   vafot qilsa,  p atro n g a m ero s 
beriladi.
9b.D iokletian.  1.26.  s.  II.  3:  XII  j a d v a l  q o n u n ig a  k o 'r a ,  v a fo t 
etganni  qarzi  bevosita  (u n in g   m e ro s x o 'rla ri  o 'rta s id a )  (ular)  olgan 
m e ro sn in g   hajm iga  qarab   bo'linadi.
VI. 
Jadval.  1.  A g a r  kim  o 'z in i  g a ro v g a   q o 'y is h   yoki  b u y u m n i 
beg o n alash tirish g a (5  g u v o h  va  tarozibon  ishtirokida) ahd tuzsa,  b u n d a 
aytiladigan  s o 'z l a r   b uzilm asin.
2.  Sitseron.  M ajb u riy a tla r to 'g 'r is id a .  III.  16:  XII jad v a l  b o 'y i c h a  
ahdni  (tuzishda)  aytilganlarga  yetarli  g u v o h lik   berilsa,  o ' z   s o 'z i d a n  
tongan  ikki  b arav ar  ja r i m a g a   m a hkum .
3.  Sitseron.  Гор.  IV.  23:  Yer  ulushiga  nisbatan  egalikni  eskirgani 
ikki  yilg a  (b e lg ila n g a n   edi),  boshqa  barcha  b u y u m larg a  bir yil.
4.  Gay.  Institutsiyalari.  I.  3.  XII ja d v a l  q o n u n id a   an iq la n g a n   edi, 
a g a r  o 'z i   ustidan  erini  (u  bilan  ilgaridan  v a sh a b   turgani  dalili  bilan) 
hokim iyatini  o 'rn a tilis h in i  istam agan  ayol,  har  yili  o ' z   u y id a n   uch 
kecha  chiqib  ketishi  lozim  va  s h u n d a y  tarzda,  erining  bir y illik  (unga) 
x o 'ja y in lig in i  uzadi.
247

---