O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Lyu  Yan  tarjim ai  holidan
(L yu  Yan  -   Lyu  B o -shen-L yu  S y u n in g   d ahshatli  akasi  q o ' z g ' o ­
lo nchilar to m o n id a n   o 'ld irilg a n .)
Q o 'z g ' o l o n l a r   bir  necha  yil  dav o m   etadi.  Flamma  j o y d a   urush 
chiqadi.  Bu -  d u n y o n in g  tugashi  ...
Van  M an  tarjim ai  holidan
Tyaivfin  (e ra m iz n in g   17-yili)  b o s h q a ru v in in g   to 'itin c h i  yilida 
G u a n ty a n   I  va  b o s h q a la r q a r o q c h ilik k a  ketdilar;  ular K uyszi  va C h a n jo u  
jo y la r ig a   tayandilar.
L a n y a 2 d a n   bir  ayol,  Lyuyaning  onasi  ham   q o ' z g ' o l o n   k o 'ta rd i. 
U y ezd   b o sh lig 'i  uning aybsiz o 'g 'l i - u y e z d  am aldorini  qatl  qildi.  U n in g  
onasi o 'z i n i n g  butun m ulkini vin o  va qurolga sarfladi va m axfiy rav ish d a 
atrofiga  y u z d a n   ortiq  k a m b a g 'a l  yosh  kishilarni  to 'p la d i.  U la r  bilan 
u yezd  shah rig a  h ujum   qilib, o ' g ' l i  qabriga qu rb o n lik  qilish uchun uyezd
157

---

b oshlig’ini  o ‘ldirdi.  X uayga y o ‘1 olishda  uni  qismini  soni  o ‘n  minggacha 
yetdi. Van M an   qaroqchilarga afv taklifi  bilan  elchi jo 'n a td i.  Elchi  qaytib 
keldi:  q aroqchilar tarqalib  ketdilar  va  keyin  y ana  tezda  to'p lan d ilar  deb 
aytdi.  Van  M an   hodisa  sababini  s o ‘radi.  Elchi  unga ja v o b   berdi:  H am n ia 
aytm oqda,  turli xil  taqiqlarning k o ‘pligidan  azob chekm oqdalar,  ulardan 
q o'Ini  qimirlatish  ham  m u m k in   emas.  Ishdan  olingan  (oylik)  soliq  va 
y ig 'im larn i toMashga ham yetm aydi.  O d a m la r eshiklarini yopadilar,  hech 
kim  bilan  gaplashm aydilar  va  baribir  besh  q o ‘shnining  bir  kishi jinoyati 
uchun  bir-biriga  kafilligi  t o ‘g ‘risidagi  q o n u n g a  k o ‘ra,  tanga  quyish  va 
mis  saqlashda  g o 'y o k i  sherikdek  baribir tu rm ag a  tushadilar.  A m aldorlar 
xalqni  qiynab yubordilar.  K a m b a g ‘allikdan  barcha  qaroqchilikka ketadi.
0 ‘sha  yil  (eram izn in g   18-yili)  hosilsizlik  va  ochlikdan  L an y ad a 
Liszi  D u ’,  Fan  C h u   va  b o sh q a  “Q izilq o sh lila r''  q o ‘z g ‘olon  k o ‘tardilar. 
U lar  shaharlarni  egallab,  taladilar.  U la r  o ‘n  m in g   kishi  edi.  O k ru g d an  
yu borilgan  q o 's h i n l a r  ularni  eplay  o l m a d i . . .
Oltinchi  y ild a   (e ra m iz n in g   1 9-yili)...  G u a n d u n d a  
bir  necha 
yil  d a v o m id a   q u r g ‘oqchilik  va  ochlik  dav o m   etdi.  Liszi  Du  va 
“ Q izilq o sh lilar” ning  boshqa  q ism larig a  y a n a d a   k o ‘proq  xalq  oq ib   kela 
boshladi.  L ash k arb o sh i  Lyan  D a n c h jo u g a   hujum   qildi,  lekin  g ‘alaba 
qila  o lm a d i...  Si  Shushi  va  Sun  Si4  q a ro q ch ilard an   dary o   va  k o ‘llarni 
tozalay  boshladilar.
Van  M a n   oMimga  hukm   q ilin g an lar  va  qullar,  a m a ld o r  va  xalqning 
katta  у ig ‘inini  e ’lon  qildi.  U  bu  q o 's h in n i  “t o ‘n g ‘izning  ta sh la n ish i” . 
“botir t o ‘n g ‘izlar” deb  atadi.
D ixuan  (e ra m iz n in g  21 -yili)  b o s h q a ru v in in g   ikkinchi  y ili...  0 ‘sha 
vaq td a ja n u b d a   “ Yashil  o ‘rm o n d a ”  C h ja n   Ba,  Szyan  Sya,  q o ‘y  b oqar 
Van  K uan  v a   b o sh q alar  k o ‘tarildilar.  U lar  “d ary o n in g   quyi  o q im id a g i’' 
q o ‘z g ‘o lo n c h ila r  deb  ataldilar.  U la rn in g   soni  o ‘n  m in g d a n   o s h d i... 
Daryo  va  koMlarda  o ‘zini  k n y az  Fan  d e b   atagan  q aroqchi  faoliyat 
k o ‘rsatdi.  Lyu  u r u g ‘idan5  o ‘ng  niinglab  ularga  o d a m la r q o 's h il d ila r ...
Q a ro q c h ila r  g o ‘yoki  n ash ag a  o ‘x sh a sh   o ‘sib  ketdilar.  Q aro q - 
chilarni  ushlash  uhun  k o m e n d a n tla r  belgilandi,  sud  vakolatlari  bilan 
a m a ld o rla rg a   b u y ru q la r b erildi...
Q aroqchilar dastlab ochlik va qashshoqlikdan q o ‘z g ‘olon  ko'tardilar. 
Ular  hosil  bilan  o ‘z  qishloqlariga  qaytishlari  m um kin  deb  o ‘yladilar
158

---

Lekin,  ular  soni  asta-sekin  bir  necha  o ‘n  m ingga  yetd i...  T o ‘rtinchi 
oyda  Van  Man  astro log  Van  Kuan  va  lashkarboshi  Lyan-Danni  sharqqa 
y u b o rd i...  Ularda y uz  m ing  kishilik  tanlangan  q o 'sh in   bor edi.
U chinchi  yil  (er.  22  yili)  . . . “Q izilq o sh lilar”  bosh  astrolog  Szin 
Shanni  oMdirdilar.  G u a n d u n d a   o d a m la r  bir-birlarini  yedilar.  T o'rtin- 
chi oyda:  S harqda s h u n d a y   gap tarqaldi:  “ lashkarboshi  Lyan  Dan  bilan 
u c h rash g an d an   k o ‘ra "   “ Q izilq o sh lilar”  bilan  u c hrashgan  m a ’qulroq. 
“ L ash k arb o sh i  nin g   q o 'lid a n   hech  ish  kelm aydi;  lekin 
Van  K uan 
barchani  y o ‘q  q i l a d i . . . ”  Y ozda  sh arq d a  h ash aro tlar  k o ‘tarildi, 
ular 
o sm o n n i  qopladi.
- Y u z  m inglab q o c h o q la r z astav ag a  keldilar.  Lekin ularni  boqishga 
ta yinlangan  am aldorlar,  vakillar,  n azo ratch ilar va  m ay d a x izm atch ilar 
om b o rlard an   oziq -o v q atlarn i  o 'g 'i r l a d i l a r   va  har o ‘n  q o ch o q d a n   yetti- 
sakkiztasi  och lik d an   o 'l d i . . .
...H a m m a   jo y d a   o 'n   minglab  qaroqchilar  shaharlar  va  mulklarga 
hujum  qildilar.  Ular  ikki  mingga  yaqin  am aldom i  oMdirdilar.  Astrolog 
Van  Kuan va boshqalar janglarda  m ag'lubiyatga  uchradilar...
. . . B o 'l g 'u s i   im p erato r  G u an   U 6  katta  akasi  k n y az  Si  U,  t o g ’asi 
Li  Tun  va  b o sh q a la r 
bilan  bir  ne c h a   m in g  
kishini  olib  b o rd i... 
Ular  S in ’shi  va  Pinlindan  C h ju   Baliqni,  C h e n   c h o ‘ponni  va  b o sh q a 
q o 'z g 'o lo n c h ila r n i  c h a q ird ila r  va  ular bilan  birga S z iy a n 7ni  egalladilar.
. . . B i r   necha  m in g   q o 'z g 'o l o n c h i l a r  tarqalib  ketib  N a n ’y a n 8  hudu- 
d iga  k i r d ila r ...
T o'rtinchi  yil  ( e ra m iz n in g   23  yili)  birinchi  oyida  X an  sulolasi 
tarafdorlari  q o ‘shinlari  Van  C h a n   va  b o sh q a  “Q uyi  oqim   q o 'z g 'o l o n -  
chilari”  y o rd a m id a   C hjen  Lyan  va  Syu  Si  ilg 'o r   qism larig a  h ujum  
qildilar.  A sk arb o sh ilarin in g  boshini  kesdilar  v a o ‘n  m in g lab   askarlarni 
c h o p ib   ta s h la d ila r ...
...V an  M an  d a h sh a tg a   tushdi.  U ...  Van  Man  bilan  birga  b archa 
v iloyatlardan  m illion  a sk ar  b o shchiligida  S h a n d u n n i4  tinchlantirishga 
yubordi.  Q o 's h in   “y o 'l b a r s   tish i”  laqabini  oldi.  Van  M an  Van  Ini 
j o 'n a t i s h   uchun  x azinani  b o 's h a td i,  u  t a ’m inotini  m o ‘ l-ko‘ lligi 
bilan  S handunni  q o ‘rqitishga  harakat  qilib,  k o ‘p  x azin a  va  y o v v o y i 
hayvonlarni j o ‘n a td i...  Van  I  b o 'is a   aytdi:  millionli  q o 's h in   o ' z y o ' l i d a  
h am m asin i  y o 'q   qilishi  lozim .  Bu  sh ah ar ( K u n ’y a n )n in g   aholisini  qirib 
tashlaym iz,  qon  daryosi  bilan  oldinga  y u r a n i i z . . . ”
159

---

Bu  vaq td a  b o 'l g ' u s i   im perator 
Yan  va  D inlindan  bir  q an ch a 
q o ‘z g ‘o lo n ch ilar  bilan  K u n y an g a  q u tq a rish g a   k e ld i...  Xan  askarlari 
•yengildilar  ...  K u n y a n d a n   askarlar  chiqib,  X a n la r  bilan  bir  qatorda 
urushdilar.  Van  1  q ochdi,  Van  M an  q o ‘shini  ta rad d u d lan ib   qoldi  ... 
Y o ‘lbars  va  q o p lo n la r  g ‘azablandilar.  A s k a rla r  q o c h ib   ketdilar  va  o ‘z 
viloyatlariga  qaytdi lar...  P o y tax t  qaltirab  qoldi.
Yaqinda  turgan  q o ‘z g ‘o lo n ch ilar p o y ta x tg a   tom on  o q d i...
Van  M an   poytaxtning  barcha  q am oqxonalariday  jinoyatchilarga 
qisman am nistiya e ’lon qilish, qurol tarqatish  uchun c h o p a r l a r y u b o r d i ... 
Lashkarboshi Shi C hen Veydaryosidagi  k o ‘prikdan  o ‘tm oqchi  b o'lganda, 
butun  q o ‘shin  qochib  ketdi.  Shi  Chen  b i r o ‘zi  qaytdi.  Q o ‘z g ‘olonchilar 
Van  Man oilasi  qabrini ochdilar:  bolalari, xotini, otasi,  bobosi  va  ularning 
tobutini,  to ‘qqiz  ibodatxonalarni,  M intan  saroyi  va  imperator  maktabini 
yoqdilar.  Shafaq  butun  shaharni  yoritdi...
T o ‘qqizinchi  oyda  q o ‘z g ‘olonchilar  shaharga  shim oldan  Syuanpin 
darvozasi orqali kirdilar. C hjan  Xan darvozalarda har bir q o ‘z g ‘olonchini 
oMdirdi.  Van  1,  Van  Lin,  Van  Syun  va  boshqalar o ‘zaro askarlarni  b o ‘lib 
olib,  saroyning  shim oliy  darvozaiarini  h im o y a  qildilar.  Xan  tarafdorlari 
askarlar  unvon  olish  uchun  Van  M anni  ushlab  olishni  orzu  qildilar. 
Yetti  m ingdan  ortiq  askar favqulodda ja so ra t bilan j a n g   qildi.  0 ‘sha  kun 
kechqurun  vazirliklar  va  saroylardan  h a m m a   qochib  ketdi...
Y o n g ‘in ichki s a r o y g a y a q in la s h d i... Van M a n y o n g ‘ indan Syuanshi 
saroyini  oldingi  zalid a  qutuldi.  Olov  u n g a   yetdi.  Saroy  ayollari  “ Biz 
n im a  qilishim iz  k e ra k ? ”  deb  q ich q ird ilar...  Van  M an  aytdi:  “O sm o n  
m e n g a  
hokim iyatni  berdi,  X an  askarlari  m e n g a   zarar 
y etkazishi 
m u m k in m i? ”
Van  Man  ovqatsiz qoldi,  uning  kuchi  kam   edi.  Uchinchi  kun  tongda 
a m a ld o rla ru n i  o ld in g iz a ld a n o lib c h iq d ila r...  H o v u z n in g s u v   t o ‘sig ‘idan 
foydalanishini  o ‘ylab  va  aravada  Szyantayga  olib  k e ld ila r...
Van  M a n n in g  o rq asid an   m ingdan  ortiq  a m a ld o r   va  haram   o g ‘alari 
keldi.  Van  I  kunduzi  va  kechasi j a n g   qildi  va ju d a   charchadi.  Deyarli 
b arch a o ‘Idirildi  yoki  y a ra la n d i...
Q o ‘z g ‘o lo n ch ilar  s a ro y g a   “Xoin  Van 
M an   q a n i? ”  deb  bostirib 
kirdilar.  Shu  vaqtda,  x o n a d a n   g o ‘zal  ayol  c h iq ib   “ S z y a n ta y d a ”  dedi. 
Q o ‘z g ‘o lo n ch ilar  u  y e rg a   sjioshildilar,  saroyni  bir  necha  halqa  bilan
160

---

o 'r a b  
oldilar,  k a m o n la r  va  arbaletlardan  ot  ochdilar.  Van  M a n n in g  
liim oyachilari  sekin -   asta  yiqildilar,  ularda  o ‘qlar tugadi,  otishga  hech 
narsa  y o ‘q  edi.  Y u zm a  -   y u z   t o ‘q n a sh u v la r  boshlandi.  Van  I  u n in g  
o ‘g*li  va  b o sh q a la r  halok  b o ‘Idi.  S a v d o g a r  D i V a n   M anni  o ‘ldirdi  va 
uning  kam ari  va  m uhrini  bilan  o ld i...  B arch a  viloyatlar  va  u y e z d la r 
taslim  b o ‘ldi.  O sm o n   m am lakati  X an  sulolasiga  tegishli  boMdi.
lkkinchi  yil  (e ra m iz n in g   24-yili)  im p erato r  G en sh i  poytaxt  C ha- 
nanga  keldi  va  u m u m iy   am nistiya  t o ‘g ‘risida  farm on  berdi;  u n d an  
Van  M a n n in g   bolalari  m u stasn o   edi.
Bir  yildan  k o ‘p  vaqt  o ‘tdi.  Im p erato r  G en sh i  b o sh q a ru v   ishlari 
bilan  s h u g ‘ullanm adi.  K eyingi  yiln in g   y o z id a  
bir  necha  y u z   m in g  
“Q izilq o sh lilar”  Fan  C hun  b o shchiligida  zasta v a g a   kirdilar  va  Lyu 
Pinszini  im perator  deb  e ’lon  qildilar.  G e n s h ig a   h ujum   qilganlarida,  u 
taslim  boMdi.  “Q izilq o sh lilar”  p o y ta x tn in g   saroy  qism ini  y o n d ird ilar 
va  G en sh in i  oMdirdilar.
O c h la r  bir-birlarini  yedi.  OMdirilganlar 
bir  ne c h a   y u z   m ingni 
tashkil  qildi.  P oytaxt  x aro b ag a  aylandi.