O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Aristotel
K ritning davlat qurilishi haqida
1 
.Krit davlat qurilishi lak ed e m o n la rg a y aqin. U n in g b a ’zi belgilari 
y o l g ‘on em as, k o ‘p qism i esa, ozro q s a n ’at bilan yaratilgan. Ehtim ol
- bu rivoyatlar bilan tasdiqlanadi. L a k e d e m o n davlat qurilishida Krit 
davlatiga taqlid qilingan. M a 'l u m k i , k o ' p hollarda eski m uassasalar 
keyingilarga qarag an d a, k am ro q ishlangan boMadi.
Rivoyatlarga k o ‘ra, p o d sh o Likurg Xarill ustidan hom iylikdan 
bosh tortg an d an keyin, say o h atg a j o ‘nab. qarin d o sh boMgani uchun 
k o ‘p vaqtini Kritda o ‘tkazadi. Likta aholisi L a k e d e m o n kolonistlari edi; 
ular k o lo n iy alar barpo qilishga borib, m ahalliy aholidan ularda m avjud 
boMgan q o nunlarni qabul qildilar.
H o z ir ham periek lar birinchi b o r M inos o ’z qo n u n larid a o ‘rnatgan 
q o id a la r b o ‘y ich a boshqariladilar.
2. Krit oroli tabiatan Y unoniston ustidan huk m ro n lik qilishga qu- 
lay. U n in g geografik jo y la s h u v i ajoyib, den g iz bilan tutashgan. atro­
fida barch a y u n o n la r o ‘z m an z ilg o h la rig a ega. B ir tom ondan, u Pelo- 
po n n e sd a n , boshqa to m o n d a n O siy o d a n , aynan Trioniya hududi va 
R o d o sd a n uzoq boMmagan oraliqda turadi. M a n a shu sababli, M inos 
orollardan birini o ‘z h o k im iy a tig a b o ‘y sundirdi, qolganiga aholini 
jo y la sh tird i. oxirida S itsiliyaga h ujum qilib, K a m ik a y onida vafot etdi.
3. Krit va L a k e d e m o n tartiblari o ‘rtasidagi o ‘x sh a sh lik quyidagicha: 
sp artaliklar uchun perieklar ishlaydilar. Spartalik va kritliklarda sis- 
sitiyalar m avjud. Ilk vaq td a lak ed e m o n la rd a kritliklardagi kabi fiditiya 
e m as, a n d riy a deyilgan. Yana siy o siy tuzum . Kritliklarda kosm a deb 
a taladiganlarga tegishli h o k im iy a tg a eforlar ham ega. Farqi shundaki, 
e fo rla r soni- beshta, ko sm alar- o ‘nta. G e ro n tlar kritliklar kengash 
deb ataydigan g erontlarga t o ‘g ‘ri keladi. Q a d im d a p o d sh o hokim iyati 
m avjud edi. Lekin kritliklar uni b e k o r qildilar. U ru s h d a yoMboshchilik 
qilish ularda k o sm a la rg a tegishli.
4. Xalq yigMnida barcha qatnashadi, lekin xalq yigMni biror-bir 
m ustaqil q aro r chiqarish h u q u q ig a ega em as, faq at g ero n t va kosm alar 
q arorlarini ta sdiqlaydi. K ritliklarda sissitiya lak ed em o n larg a qaraganda, 
yaxshi ahvolda. L a k e d e m o n la rd a har bir kishi tegishli toMovni am alga 
oshirishi kerak, aks holda q o n u n uni fuqarolik huquqidan m ahrum
179

---

qiladi. Bu t o 'g ' r i d a y u q o rid a aytilgan edi. K ritda sissitiyalar u m u m x a lq
jih a tig a ega. B arch a hosildan, barcha m e v a d a n , davlat oladigan barcha 
d a ro m a d la rd an , p e riek lar toMaydigan badallard an , diniy m aro sim va 
u m u m d a v la t x arajatlariga bir q ism , bo sh q a qism sissitiyalarga ajratiladi. 
S h u n d ay qilib, h a m m a ayollar, bolalar va erk ak lar davlat hisobidan 
ovqatlanadilar.
Q on u n sh u n o s o ‘z foydalariga 
xarajatni kamaytirish uchun k o 'p
chora tadbirlarni o ‘yladi. Ayollar k o ‘p bola tu g ‘masligi uchun. ayollarni 
erkaklardan ajratish uchun, erkaklarning erkak bilan yashashini kiritdi, bu 
ish yom o n m i, y o m o n em asm i m u h o k a m a qilish uchun qulay payt keladi.
5. Sissitiya kritliklarda lak ed em o n larg a q araganda, yaxshi ekan- 
ligi aniq. A ksin ch a, ularning kosm alari bilan ishi Sparta eforlariga 
q araganda, y a n a d a y o m o n ahvolda. E fo rlar m u assasasig a x os boMgan 
salbiy x u su siy a tla r k o sm a la rg a ham tegishli, ularning safiga tasodifiy 
o d a m la r tushib qoladi. Bu y e rd a davlat tuzum i uchun fo y d an in g topa 
olm ay m iz. U y e rd a e forlar j a m o a ichidan saylanadi, shu bilan xalq oliy 
h o k im iy a tg a ega boMadi, m av ju d davlat tartiblarini saqlashni istaydi. 
B u yerd a esa, k o s m a la r j a m o a d a n say la n m a y d i, faqat m a ’lum bir 
ulugMardan, gerontlarni esa avval k o sm a boMganlardan saylaydi.
6. Ular to ‘g ‘risida ham , Lakedem on gerontlari to ‘g ‘risidagilar haqida 
aytilishi m um kin. U larning m a s ’uliyatsizligi va alm ashtirilmasligi, 
yuqori faxr kuzatiladi. Bu boshqaruvning to ‘g ‘riligidan dalolat bermaydi. 
Eforlardan aksincha, kosm alarni sotib olib boMmaydi, chunki ularni sotib 
olishi m um kin boMganlar uzoqda, orolda yashaydilar. Kritliklar xatolarni 
tuzatish uchun foydalanishga urinayotgan vositalar esa, politiya tuzumi 
uchun yaroqli bo Mm ay, sulola tuzumi uchun yaroqlidir.
7. Aynan k o ‘p hollarda, k o sm alarg a qarshi ularning o ‘z ham rohlari 
yoki xususiy k ish ilar qarshi chiqib, ularni h a y d a b y u b o ra d ila r h a m d a
k o sm a la rn in g o ‘ziga o ‘z vazifalarini bajaray o tg an vaqtida, undan 
v o z kech ish g a ruxsat beradilar. A lbatta, b u larning barchasi o d a m la r 
nuqtai nazaridan em as, q o nun iy aso sd a y u z bersa, yaxshi boMar edi, 
chunki bu tad b ir x a v fsiz em as. E n g v o m o n i ta rtibning toMa b e k o r 
qilinishi ehtim oli m avjudligidir. Bu o ‘zlariga tahdid solayotgan sudga 
b o ‘y sunishni istam ag an qudratli kishilar to m o n id a n tez-tez am alg a 
oshiriladi. S h u n d an y a q q o l k o ‘rinadiki, Krit tuzum i politivadan k o ‘ra,
180

---

farqli jih a tg a ega, a m m o bu politiya em as, balki suloladir. Zodagonlni 
odatda, xalq va d o ‘stlarini o 'z la r ig a ergashtirib anarxiyani yaratadilar, 
o 'z a r o kurash va nizolarni keltirib chiqaradilar.
8. B unday liolat d av lat h ay o tin in g vaqtinclialik t o ‘xtalishidan umu- 
m an nim a bilan farq qiladi? Bu bilan davlat m ulo q o ti b u zilm aydiini? 
Davlat y u q o rid a bayon qilingan a hvolda tursa, katta x a v f t u g ‘iladi. 
Kim istasa, unga hujum qilish qobiliyatiga ega b o ’ladi. Y uqorida aytil- 
ganidek, bu tuzum d a v latn in g geografik jo y la s h u v i tufayli qutulib 
qoladi; u zoqda jo y la s h g a n lik cliet elliklarni h ay d a b y u b o rish ig a qara- 
tilgan tadbir-oqibatlarga olib keladi. Shu sababli, kritliklarda perieklar 
tinch turadilar, shu bilan birga ilotlar tez-tez q o ‘z g ‘olon k o ‘taradilar. 
K ritliklar o ‘z orollaridan tashqarida m u lk k a ega em aslar, faqat ya- 
qinda ularga b eg o n a y e r ulu shi yetib bordi. Bu m a h a lliy q o n u n la r 
zaifligini k o ‘rsatdi. Davlat qurilishi t o ‘g ‘risida a y tilg an lar yetarli deb 
hisoblaym an.
9.K ritda bir necha shahar bor: eng katta va mashhurlari uchta: 
Knoss, Gortina v a Kidoniya. Ayniqsa, Knossni G o m e r “ Buyuk M inos- 
ning poytaxti” deb aytadi h am d a keyingi davr yozuvchilari k o ‘klarga 
k o ‘taradilar. Haqiqatan ham, shahar uzoq vaqt orolda qudrati b o ‘yicha 
birinchi edi. Keyinchalik, u k o ‘pgina qonuniy afzalliklaridan m ahrum
bo'lib, o ‘z ahamiyatini y o ‘qotdi, uning shuhrati G ortina va Liktaga o ‘tdi.
10. K ritga kelg an d a q a d im d a orol yaxshi q o n u n larg a ega edi, y u n o n - 
larning en g yaxshisi birinchi navbatda, la k e d e m o n la r bu m u n o s a b a td a
u ning taqlidchilari edilar. Platon “ Q o n u n la r ” ida h a m d a Efor “ Y ev ro p a” 
asarida u n in g dav lat qurilishi t o ‘g ‘risida bay o n qiladi. O q ib a td a K rit 
qonunlari salbiy to m o n g a o ‘zgardi. H aqiqatan ham , b o sh q alard an k o ‘ra 
bosqinlari bilan “ bizning d e n g iz n i” k o ‘p bezovta qilgan tirrenlardan 
keyin, d en g iz qaroqchiligi m a s h g ‘ulotini m ero s qilib oldilar.
11. K nossdan keyin m e n in g fikrim cha, aham iyati jih a tid a n ikkinchi 
s h ah ar G ortinalik deb o 'y l a y m a n . 
A m a ld a bu ikki sh a h a r sirtdan 
harakat qildilar, ba'zida ular b oshqalarni b o ‘y su n d irib turdilar, 
ular 
a razlash g an d a, oroldagi barcha ishlar y o m o n la sh d i. K id o n iy a qaysi 
t o m o n g a q o ‘shilgan b o ‘ lsa, o ‘sha to m o n b o sh q alard an keskin y u q o ri 
b o ‘ldi. G o rtin alik lar shahri tekislikda yotadi, q a d im d a u G o m e rn i ayti- 
shicha, d e v o rla r bilan o ‘rab olingan.
181

---

1 2 .D e v o rla r bilan m u s ta h k a m la n g a n G ortina (il. II. 646). K ey in ­
chalik esa, s h a h a rn in g devorlari aso sig a c h a buzib tashlandi va u m rb o d
devorsiz qoldi. P to le m e y F ilo p a to r d e v o r q u r ilis h in iy a n g id a n boshlagan 
b o ‘lsa-da. faqat 8 stadiy atrofida y e tk a z ish g a ulgurdi. S h ah ar q o ‘r g ‘oni 
q a c h o n lard ir aylanasi 50 stadiy atrofidagi m aydonni egallagan edi. 
Liviya den g izid an L e b e n g a c h a u ning s a v d o porti-shahar 90 stadiyda 
turadi. Yana boshqa 130 stadiydagi Matal gavani bor. Lefey daryosi 
butun sh a h a r orqali oq ib o ‘tadi.
13. M in o s to m o n id a n bir m e tro p o liy a g a birlashtiriIgan uch sh a h a r­
dan oxirgisi Fest edi. G o rtin a lik la r uni bu zib tashladilar. Fest G ortin ad an
60, d engizdan 20, Matal k em a b ek atid an 4 0 stadiyada turadi. S h ah ar 
h ududiga en d ilik d a uni buzgan g o rtin a lik la r egalik q iladilar...
H . E f o r tasvirlagan kritliklaming davlat qurilishiga kelganda, eng 
muhimlariga to ‘xtash yetarli. Efom ing so'z iga k o ‘ra, qonunshunos 
erkinlik barcha davlatlar uchun oliy baxt ekanini qoida asosida qabul 
qiladi. Kim erkinlikka ega boMsa uni him oya qilishi lozim. Yana kelishuv 
g ‘arazli manfaat va hashamatdan kelib chiqadigan kelishuvchiliklar 
baitaraf qilingan jo y d a paydo bo'ladi. Haqiqatan agar fuqarolar m o ‘tadil 
va oddiy hayot kechirsalar, ularda hasad ham, dim og'd orlik ham o 'z ig a
teng boMganlarga nisbatan nafrat ham boMmaydi. Shu sababli, qonunlarda 
aytilganidek, o 'sm irlar “qismlar” deb ataladiganga, kattalar um um iy 
ovqatlanadigan “andriya” deb ataladiganga to ‘plansinlar, ja m o a hisobidan 
ovqatlanadigan k a m b a g ‘allar boylar bilan teng ulushga ega boMsinlar. 
0 ‘smirlar dovyurak, q o ‘rqoq boMmay yetishishlari, ular issiq va sovuqni, 
toshloq, o g ‘ir yoMlarni mensimaslikni va safda kurashni o ‘zlashtirishlari 
uchun, bolaligidan quroldan foydalanishga va o g ‘ir mehnatga o'r g atar 
edilar. U la rn a fa q at kam ondan o ‘q otish mashqlari, shuningdek harbiy raqs 
mashqlarini o ‘rgandilar. Keyinchalik, uni tartibga solgan kishi nomi bilan 
raqs pirrixa degan no m d a ham mavjud edi. Shunday qilib, hatto ularning 
o ‘yinlari ham urush uchun foydali 
boMgan mashql’ardan xoli em as 
edi, q o ‘shiqlarda ham Falet tomonidan k a s h f etilgan qahramonlik Krit 
ohanglariga uyg'unlashishi kerak edi... U lar harbiy k o ‘ylak va poyafzal 
kiyishga m a jb u r edilar, ular uchun en g qim m atli s o v g ‘a qurol edi.
15. 
E f o r n in g a y tis h ig a k o ‘ra va b a'z ila rta sd iq la sh ic h a , k ritliklam iki 
deb sanalgan k o ‘pg in a odatlar kelib chiqishi lakedem onlarnikidir.
182

---

A slida esa, ularni birinchi b o 'lib kritliklar kiritdilar. Spartaliklar esa, 
takom illashtirdilar. Krit shaharlari, asosan kn o sslik lar shahri bosqinga 
uchragach, ular harbiy ishni tashlab qo 'y d ilar. K n o sslik larn in g ba'zi 
qoidalari o 'z la rid a n k o 'r a 1 iktiyaliklar, gortinaliklar v a b o sh q a bir 
necha s h a h a rc h a lard a saqlanib qoldi. H aq iq atan ham , Lakon q onun- 
larini en g q ad im g i deb ta sa v v u r qilib, liktiyaliklar odatlarini dalil 
qilib k o ‘rsatadilar. Sh u n in g uchun, liktiyaliklar k olonistlar sifatida 
m etropoliya urf-odatlarini saqlab qoldilar...
16. E fo rn in g tasdiqjashi b o 'y ic h a bu n o to g 'ri, bir to m o n d a n hozirgi 
mavjud holatlar aso sid a ularning 
qadim gi tarixi t o ‘g ‘risida x u lo sa 
chiqarish kerak em as. Misol u chun, avvalgi vaqtlar kritliklar d e n g iz d a
huk m ro n lik qildilar. “ Kritlik dengizni b ilm a y d i’" d egan gap y u ra r edi. 
Biroq en d ilik d a ular d engizchilik ishini tashlab q o 'y d ila r. B o sh q a 
to m o n d a n albatta Kritda Sparta urf-odatlarini saqlab turish kerak 
degani em as. K o 'p i n c h a koloniyasi o ' z vatanlari urf-odatlarini saqlab 
qolm aganlar. Sparta koloniyalari b o 'lm a g a n Kritdagi b o sh q a k o 'p g i n a
shaharlar u bilan p 'x s h a s h urf-odatlarga ega.
17. Keyin E fo r hik o y a qiladi: L ikurg Kritda ko lo n iy a barpo qilgan 
A lfe m e n d a n beshinchi avlod spartalik q o n u n sh u n o s. T arixchilarning 
x a b a r berishicha, Prokl Spartani y angidan aholi bilan to 'ld irg a n bir 
paytda, A rg o sg a asos solgan K issning o 'g ' l i A lfem en edi. L ikurg 
b o sh q alar tan olganidek, P ro k ln in g o ltin c h i avlodi edi. N u s x a la r aslidan, 
yangi eskidan oldin b o 'lm a y d i. L ak ed em o n odatlarid an b o 'lg a n raqs, 
qonun b o 'y ic h a ijro etiladigan o h a n g va pean lar va k o 'p g i n a b o sh q a 
urf-odatlar, g o 'y o k i K ritda pay d o b o 'lg a n . S partaning ba'zi oliy davlat 
lavozim lari K ritdagidek b o sh q a ru v va n om larga ega, misol uchun 
“o q s o q o l” va “ suvoriylar"’ lavozim lari. Kritda “ su v o riy la r” haqiqatda 
otlarga ega. S h u n d an x u lo sa kelib chiqadi-ki, Kritda “ su v o riy ” lavozim i 
qad im iy ro q . u o 'z i n i n g haqiqiy nom ini saqlab qoldi. Sparta “ s u v o riy la ri” 
ot saqlam aydilar. Biroq Spaita eforlari Krit k o sm a la ri bilan bir xil 
funksiyalarni bajarsalar-da, boshqa no m g a ega. Kritliklarda u m u m iy
ov q atlan ish hozir ham “ an d riy a ” deb n om lanadi, a m m o sp artaliklarda 
avvalgi nom saqlanib qo lm ag an . 
»