O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

quloqlariga qaraganda ко 'proq ishonish kerak deb hisobladi. Shuning
uchun ko'p sayohat qildi. Running M akedoniya bilan uchinchi
urushidan keyin garov sifatida Rimga yuborildi. Rimda и boshqa axey
zodagonlari bilan birga 16 y il turdi. P olibiy 40 jild li "Umumiy ta rix ”
asarini ya ra td i
, 
undan faqat 5 kitob qolgan.
...Q achonki belgilangan kun yan g i o lin g a n la r to 'p la n g a n d a , ular­
dan eng yoshlari va k a m b a g 'a lla rin i tribun yengil q u rollanganlarga, 
ulardan k e y in - h a s ta tla r , eng gu lla b -y a sh n a g a n y o sh d ag ilar-p rin cip es lar 
, yetu k yoslida boMgan 1200 ogMr q u ro lla n g a n jangchilar, ikkinchi 
ja n g o v a r chiziqni tashkil qilganlar; triarilar —ogMr q urollangan tajribali 
jangchilar, uchinchi ja n g o v a r chiziqni tashkil etganlar; rim liklarda faqat 
nom lanishi va y o sh ig a qarab em as, qurol turi b o 'y ic h a farqlanadigan 
har bir legion sh u n d ay boMingan edi. Jangchilarni taqsim lanishi 
s h u n d a y a m a lg a o shirilar edi: triarilar deb ataladigan kek salar olti 
y u z kishi boMishi kerak edi, principes bir m in g ikki yuzta, hastat 
ham sh u n ch a, boshqalari esa yengil q u ro lla n g a n la r turini eng y o sh la r 
tashkil qilar edi. A g a r ja n g c h ila r soni 4 m in g d an oshsa, jan g c h ila rn i 
turlar b o 'y ic h a taqsim oti o 'z g a r a r edi, triariylar bundan m u sta sn o edi, 
ularni soni m u n ta z a m o 'z g a r m a s edi.
Tribun lar en g y o s h ja n g c h ila r g a q ilic h , d r o tik (k a lta n ayza) va yengil 
qalqon bilan qurollanishni buy u rar edilar, qalqon m u stah k am ishlanib, 
m udofaa uch u n yetarlicha katta edi. K o 'rin is h id a n u d o irasim o n va 
eniga 3 futni tashkil qilar edi. B undan tashqari, yengil q u ro lla n g a n la r 
boshlariga tek is qalpoq kiyadilar, b a ’z id a b o 'rin i terisi yoki shunga 
o 'x s h a s h narsani 
boshni yopish u c h u n , h a m d a alohida boshliqlarga 
bu belgi b o 'y i c h a ja n g la rd a botir b o 'lg a n la r n i y aiq o v lard an ajratish 
imkoniyatini berish uchun edi. N a y z a 4 n in g y o g 'o c h sopi od atd a ikki
296

---

lokt4 v a qalinligi bir d y u y m edi. U n in g uchi pyaden uzunligida boMib, 
sh u n d a y ingichka va o ‘tkirlangan ediki, birinchi zarbadan keyin albatta 
q a y r iia r e d i, chunki raqib uni qaytib otm asligi uchun, qaysiki drotikdan 
har ikki to m o n foydalanishi m u m k in edi.
Ikkinchi y o sh d ag i hastat deb ataladigan ja n g c h ila rg a to ‘ la qurol- 
y a r o g 'd a y u rish g a buyruq beriladi. U n in g tarkibida eng avvalo kengligi 
y assi q ism ig a ikki yarim fut, uzunligi 4 fut boMgan katta oMchovdagi 
bir py ad en d an u zu n ro q boMgan qalqon kiradi. U ikki taxtadan y asalg an
boMib. bir-biri bilan b u q a y e lim i bilan yopishtirilgan v a ta sh q i to m o n d a n
dastlab b o ‘z bilan, keyin buzoq terisi bilan q o p la n g a n edi, keyin qalqon 
u ning chetlari b alanddan va pastdan tem ir yoMlarga ega, qaysiki uni 
qilich zarbidan h im o y a qiladi va j a n g c h ig a uni yerg a q o ‘yishga imkon 
beradi. Q a lq o n y a n a toshlar, sarissalar va boshqa yana har xil xavfli 
otiladigan snaryadlarni kuchli zarbalaridan uni h im o y a qiladigan tem ir 
b o ‘rtm a bilan t a 'm in la n g a n . Q u ro l- y a r o g ‘ tarkibida q alqondan tashqari, 
o ‘ng songa taqiladigan iber6 qilichi deb ataladigan qilich kiradi. U 
qattiq va m u sta h k a m tig ‘ bilan t a ’m in lan g an , sh u n in g uchun u yuqori 
d a rajad a kesadi va har ikki to m o n i bilan ogMr z arb a beradi. B u n g a ikki 
o tadigan nayzani, mis qalqon va pichoqni q o ‘shish kerak. N a y z a la r 
ogMr va y en g illa rg a ajraladi. Aylana. ogMr n a y zalar eniga pyaden 
boMadi, t o ‘rt qirralilari har to m o n g a shuncha. Yengil nayza oMlacha 
k attalikdagi uzun dastali n ayzaga o 'x s h a y d i va uni ogMri bilan birga 
taqadilar. H a r ikki turdagi nayzani y o g 'o c h in i uzunligi uch lokt atrofida. 
H a r bir nayzani atrofi tem ir uch va nayza dastasi uzunligidagi ilmoq 
bilan t a ’m in lan g an . N a y z a uchi dasta bilan m u sta h k a m birlashtirilgan 
v a ish uchun j u d a qulay, s h u n in g uchun uni y o g 'o c h n i o ‘rtasigacha 
tushiradi va k o ‘pgina tem irch alar bilan m u stah k am lay d ilar, s h u n in g
uchun qism larni birlashtirilgani foydalangan paytda, tem ir sinm agan 
taq d ird a, hech qach o n buzilm aydi; sh u n in g d ek nayza uchi asosidagi, 
qalinligi u y o g ‘och dasta bilan birlashgan j o y d a bor-yo'gM bir yarim
b a rm o q keladi. R im lik lar nayza qismlarini b irlashtirishga sh u n d ay
e 't i b o r beradilar. B archa aytilganlardan tashqari, ular d u b u lg ‘alarini 
u c h ta tik boMgan qizil yo k i qora rangdagi deyarli uzunligi loktgacha 
boMgan pat bilan bezaydilar. D u b u lg ‘aning ustidagi patlar boshqa 
q u ro llar bilan birga. o d a m n i b o ‘yini g o ‘yoki uzun qiladi va ja n g c h ig a
297

---

chiroyli v a basavlat k o 'rin is h beradi. K o 'p g in a jangchilar uzunligi 
va kengligi pyaden boMgan 
mis taxtachani-blyaxani ( t o 'g ' a ) osib 
yuradilar, qaysiki k o 'k r a k g a taqilgani uchun k o 'k r a k deb ataladi. Shu 
bilan q u r o l- y a r o g 1 tugallanadi. S enzorlar m ulki 10 m ing d ra x m a d a n
k o ‘p d e b belg ilan g an fuqarolar qolgan aslahalarga k o 'k r a k o ‘rniga sovut 
q o'shadilar. P rincipes va triarilar ham aynan shunday qurollanganlar, 
faqat shu farq bilanki, triari drotiklar o ‘rniga nayza e g a ...
R im likiar lager7ni quyidagi tarzda qiladilar: h a m m a vaqt lager 
uchun m a y d o n ta nlanishi bilan. barcha lagerni kuzatish va b u yruqlar 
berish uchun en g qu lay joy, konsul chodiri uch u n ajratiladi. K onsul 
chodiri boMishi kerak boMgan jo y d a bayroq o ‘rnatilib, bayroq atrofida 
t o ‘rtb urchakli b o ‘shliq oMchanadi, sh u n in g d ek uning har bir tom oni 
bay ro q d an
y u z fut m a so fa d a turadi, m a y d o n n i oMchangan yuzasi 
to ‘rt p lefra8. H ar doim bu t o ‘rtburchakni bir to m o n id an aynan lagerni 
suv va oziq- o v q a tla r bilan eng yaxshi t a ’m inlanganishi kutiladigan 
to m o n id an Rim leg.ionlari quyidagi ta rtibda jo y la s h tirila d i: har bir 
legionda, biz hozir a y tg an im izd ek , olti tribun boMadi, ikki konsulni har 
biriga ikki legion b o 'y s u n a d i. sh u n d an yaq q o l k o ‘rinadiki, konsullarni 
yurishda 12 tribun h am ro h lik qiladi. S h u n d ay qilib, barcha tribunlarni 
chodirlari y u q o rid a aytilganidek, t o ‘rtburchak to m o n g a parallel to ‘g ‘ri 
chiziqda, undan otlar, yuk hayvonlari va tribunlarni boshqa zaxiralari 
uchun yetarli j o y qolishi uchun, ellik fut uzoqlikda q o 'y ila d i. Y uqorida 
aytilgan shakl ch o d irla r ortida turadi, t o ‘rtburchakni tashqi toin o n ig a 
q a r a t i l g a n ; u n i b i z h a m m a v a q t butun lagerning to m o n i d e b h i s o b l a y m i z . 
T ribunlarning chodiri biri ikkinchisidan teng m aso fad a va s h u n d a y
uzoqlikda Rim legionlarini butun kenglik b o ‘yicha q a m ra b oladi.
K eyin y a n a tribunlarni chodirlarini d av o m iy lig i b o ‘y ich a ularni 
oldidan to ‘g ‘ri chiziqdan bu k en g m ay d o n n i chek lay d ig an y u z fut 
b o ‘shliq oMchanadi, legionlarni turar jo y la ri buny o d qilinadi, y u q o rid a
belgilangan t o ‘g ‘ri ikkiga boMinadi, boMish nuqtasi t o ‘g ‘ri b u rch ak
ostida chiziq tortiladi. unin g ikki tom oni b o ‘yicha ikki le gionning 
otliqlari jo> lashtiriladi, b i r - b i r i g a q aram a-q arsh i ellik fut m aso fad a. 
qiya chiziq o 'z a r o o ’rtalik o ‘rtasidan o 'ta d i.
S hunday j o y la s h u v d a b utun lager teng tom onli t o ‘rtburchak k o ‘ri- 
nishida boMadi. un d an o ‘tkazilgan k o 'c h a la r va b o sh q a q u r i l m a l a r u n i
298

---

sh ah arg a o 'x s h a ta d i. C h o d irlar barch a to m o n d a n val ( to 's iq ) dan 200 
fut uzoqlashtirilgan. Bu erkin b o 's h li q katta va turli xil q u lay lik lar 
keltiradi. U lagerga q o 'sh in n i kirish va ch iq arish g a j u d a qulay, chunki 
alohida q ism la r o ' z k o 'c h a s id a n bu erkin b o 's h li q q a chiqadi. shu 
sababli j a n g c h ila r bir y o 'l d a to 'q n a s h n ia y d ila r va b i r - b i r i n i a g 'd a r i b
tash lam ay d i. Shu yerg a rim lik lar bosib olingan hayvonlarni olib 
keladilar, d u s h m a n d a n olingan o 'lja n i olib kiradi lar va bular bu yerd a 
tu n d a m u sta h k a m q o 'riq la n a d i. Lekin en g m uhim i - b u n i n g natijasida 
ja n g c h ila rg a j u d a siyrak ehtim o llard an tashqari, tungi h u ju m lar va q ti­
da olov ham , ulo qtiriladigan sn a ry a d la r ham ucliib kelm aydi, bularni 
barchasi ch o d irlarg a ancha uzoq m a s o fa d a ja n g c h ila rg a hech q an d a y
zarar y e tk a z m a y d i.
R im lik lar a sk ar uchun quyidagi turdagi qilm ishlarni q o 'r q o q lik
va uyat- sharniandalik deb hisoblaydilar: ag ard a kim ra g 'b atlan tirish
olish uchun trib u n la r oldida y o l g 'o n d a n o 'z i g a faxrli jaso ratn i k o 'rs a t- 
s<\, keyin y a n a kim o 'z i g a topshirilgan postni q o 'r q o q lik qilib tashlab 
ketsa, yo k i j a n g q iz g 'in paytda q o 'r q o q lik qilib, q a n d a y d ir qurolini 
tashlasa. m a n a sh u n in g uchun ayrim a sk arlar postda tu rib k o ‘p sonli 
d u sh m a n n i k o 'r ib , ular j a n g m a y d o n id a n q aytganlaridan s o ' n g j a z o
olishdan q o 'r q ib , o ' z postini tashlab keta olm aydi. B o sh q alar j a n g d a
qalq o n yoki q i l i c h y o k i q a n d a y d i r q u r o l n i y o ‘q o t g a n l a r ,y o ‘qotganlarini 
topish u m i d i d a y o k i y u v ilm a y d ig a n sh a rm a n d a lik d a n , o ' z o 'lto q la rin i 
q iy n o q larid an , faqat o 'lim xalos qiladi d eg an fikrda d u sh m a n saflariga 
aqlsizlarcha ta s h la n a r edilar.