O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Q adim gi R unning harbiy tashkiloti. E ram izning II-II1 asrlari
Rimtiklar о 'z davrini eng mukammal harbiy tashkilotini yaratdi.
Uning eng oliy ко ‘rinishi va asosi legionlar edi. Bu tashkilot bir necha
asrlar davom ida boshqa xalqlar, marnlakatlar va davlatlar ustidan
harbiy yetakchilikni ushlab turishga imkoniyat berdi. Rim qo ‘shinini
tashkil etish to 'g'risidagi m alumotlar antik mualliflarning bir qancha
asariarida, jum ladan Polibiyning “Umumiy tarix"ida, Yustinianning
“D ig estla r" id a ”, Flaviy Vechetsiy Renatning (IV-V asr boshlari)
asarida uchratish mumkin.
Rim huquqshunosluri traktatlaridan parchalar (Yustinian Digeslari)
49. 16. 2.2. (Arriy Menandrning "Harbiy ish to'g'risida" birinchi
kitobidan)
3 . 1 . H arb iy ja z o la r quyidagilar: tan ja z o si, pul ja rim a si, (n a v b a td a n
tashqari) n a ry a d la r berish, boshqa q o 's h in turlariga o ‘tkazish , misol 
uchun pretorian g v ardiyasidan legionlarga yoki legionlardan boshqa 
y o rd a m c h i qism larga o ‘tkazish k o ‘zga tutiladi, lavozim idan tushirish, 
s h arm an d ali istefo. (H arb iy xizm atch ilar) tosh kon larig a ham, konlar- 
dagi ishga ham , hukm q ilin m ay d ilar va q iy n o q q a solinmaydilar.
4. 9-10. (A rriy M e n a n d rn in g “ Harbiy ish t o ‘g ‘risida” birinchi 
kitobi). Biz im perator b u y r u g 'ig a k o 'r a dezertirlikdan keyin, k o ‘ngilli 
yoki y o lla n m a asosida harbiy q ism g a kirganlar, harbiy j a z o g a torti- 
I ish lari kerak.
Lekin y a n a d a o g ‘irroq jin o y a t harbiy x i z m a t g a d a ’vo qilishga em as, 
undan qochish b o 'la d i. Q a d im d a (k o 'n g illi q o ‘shinga) chaqirilishdan 
b o ‘y in tovlaganlar, o z o d lik n in g xoini sifatida qullikka berilar edilar, 
a m m o endi harbiy x iz m a tn in g xarakteri o ‘zgarishi bilan o 'lim ja z o s i 
q o ‘Ilashdan voz kechdilar, chunki q o 's h in saflarining k o ‘p qism i 
k o ‘ngillilar bilan t o ‘ldiriladi.
5 pr-§ H.
H a m m a d ezertirlar bir xil j a z o g a tortilm aydilar. Q o ‘shinni turi, 
x iz m a t m uddati, unvoni, lavozimi, unga yuklatilg an m ajb u riy atlar 
xarakteri va uni o ‘tm ish d a g i yurish-turishi e ’tiborga olinadi; sh u n g a teng 
holda a y b d o r bir o ‘zi q o c h d im i, yoki birortasi bilanm i, yoki k o ‘pchilik 
bilanm i va dezertirlik vaq tid a q a n d a y d ir b o sh q a j in o y a t qildim i va 
ay b d o rn in g keyingi xatti-harakati hisobga olinadi. (A ybdorni) taqdiri
305

---

ag ar u “ m a jb u r qilinganligi b o 'y i c h a ” (q ism g a ) qaytgan b o 'ls a , taqdiri 
b o sh q ach a b o 'la d i. A g a r dezertirlik tinchlik vaq tid a sodir etilgan b o 'lsa , 
suvoriy m a rta b a sid a pasaytirilishi lozim , p iy o d a askar q o 's h in n i boshqa 
turiga o 'tk a z ilish i lozim. U rush vaqtida, sodir etilgan s h u n d a y (jinoyat) 
uchun, o 'lim ja z o s i beriladi.
6 pr-8-§5.
H arbiy j i n o y a t deb, u m u m iy intizom ni talablarini b uzadigan ham- 
m a narsa b o 'la d i, m asalan q o 'r q o q lik , b o 'y s u n m a s lik , bekorchilik. 
K o m an d irg a q o 'l k o ‘ta rg a n g a ,o 'lim ja z o s i berilishi kerak, jin o y atn i 
og 'irlig i k o m a n d irn i u n v o n ig a qarab o 's i b boradi. Q o 'm o n d o n g a yoki 
provinsiya noibiga har qan d ay b o 'y s u n m a s lik o 'lim bilan ja z o la n a d i. 
Kim safda tu rib, birinchi b o 'lib qochsa, n a m u n a m aq sa d id a boshqa 
h arbiylar ishtirokida qatl qilinishi kerak. D u s h m a n g a (harbiy) sirlarini 
yetkazgan a y g 'o q c h i l a r xoin d irlar va boshlari bilan ja v o b beradilar. Bu 
oddiy ask arg a ham tegishli, qaysiki u d u s h m a n oldiga q o 'rq q a n id a n
o 'z in i k asallikka solsa. O ' z x izm atd o sh in i tosh bilan y a ra d o r qilgan, 
q o 's h in d a n h ay d alish i kerak, qilich bilan o 'lim ja z o s i berilishi kerak. 
A g a r kim d ir o 'z i n i - o ' z i y a ra d o r qilsa, yo k i boshqa usul bilan o 'z in i 
oMdirishga urinsa, im p erato r Adrian reskriptiga k o 'r a bun d ay urinishni 
m otivini aniqlash lozim , a g ar ayb lan u v ch i ch id ab b o 'lm a y d ig a n
azoblar, h ay o td an k o 'n g li qolish, kasallik, telbalik, uyat hissi t a ’siri 
ostida harakat q ilg a n b o 'ls a , u o 'lim h u k m ig a d u c h o r q ilinm aydi, lekin 
q o 's h in safidan sh a rm a n d a lik bilan chetlatiladi; agarda o 'z in i oqlash 
uchun, y u q o rid a k o 'rs a tilg a n m otivlarga suyana o lm asa, o 'lim bilan 
ja z o la n a d i. S h u n d a y oliy j a z o chorasi, m a st b o 'lis h yoki yengiltak 
cheksiz ehtiros ( t a ’siri ostida) a y b la n g a n g a q o 'lla n m a y d i; ular b o sh q a 
q o 's h in turiga ko'chiriladilar.
Kim, o ' z k o m an d irin i h im o y a qilish im koniyatiga ega b o 'ls a d a , 
lekin h im o y a q ilm asa, hujum qilganga tenglashtiriladi; ag ard a u qar- 
shilik k o 'rsa tish im k o n iy atig a ega b o 'l m a s a u a v f qilinishi lozim.
11. (M arsian “ Q o id a la r” 2-kitobidan).
Q ullarga o 'l i m xavfi ostida har q an d a y h arbiy xizm at m a ’qul k o 'ril- 
maydi.
12. 1-2. ( M a k r “ H arbiy ish t o 'g ' r i s i d a ” 1-kitobidan).
Q o 's h in q o 'm o n d o n i m a jb u riy atig a nafaqat intizom o 'rn a tis h .
306

---

balki unga amal qilishni nazorat qilish ham kiradi. P aternningyozishicha, 
kim q o 's h in g a q o 'm o n d o n lik qilishni anglasa, ta’tilni favqulodda siyrak 
berishi lozim, provinsiyadan tashqariga harbiy otlam i olib ketishga y o 'l
q o 'y m aslig i, askarlarni xususiy ishlarga, baliq ovi yoki o v g ay u b o rm aslig i 
lozim. ... Tribunlarni yoki, kim harbiy qism ga boshchilik qilsa, uning 
m ajburiyatlariga 
kiradi: askarlarni lagerda ushlab turish, ular bilan 
m ashqlar o'tkazish, (lagerni) darvozalarini kalitini saqlash, vaqti-vaqti 
bilan q o'riqchi postlarini aylanib chiqish, askarlarga oziq-ovqat tarqatish 
vaqtida ishtirok etish, (ularni) ovqatini tekshirish va tarozibonlarni 
suiste’mollarini oldini olish, jin o iy ishlarni o 'z ig a berilgan vakolat 
d o irasidajazolash, shtab-kvartirada tez-tez b o 'lib turish, xizmatdoshlarini 
shikoyatlarini qabul qilish, kasallar ustidan nazorat qilish.
13. 3-4. ( M a k r “ H arbiy ish t o 'g ' r i s i d a ” 2-kitobidan).
Iste’fo n in g uch a sosiy turi m avjud: faxrli, sababli va sharm andali.
F axrli-xizm atni m u d d ati tugashi bilan beriladi. sa babli-(shunday 
hollarda b o 'la d ik i) q a c h o n c h i a s k a r j i s m o n i y y o k i ruhiy kasal b o 'lg a n d a , 
harbiy x iz m a tg a y a ro q s iz hisoblanadi; s h a rm a n d a li-q a ch o n k i, a sk ar u 
qilgan jin o y a ti uchun q a sa m d a n o zo d qilinadi. S harm andali asoslarda 
iste’foga c hiqarilgan, R im d a qolishi m u m k in , u (b u y ru q d a ) uni o b ro 's in i 
to 'k a d ig a n v a z iy a tla r k o 'r s a tilm a y o zo d qilingan b o 'lsa d a , baribir u 
q o 's h in d a n s h arm an d ali iste’oga chiqarilgan hisoblanadi. H u rm atsiz 
ask ar nafaqat tribun, yo k i senturion ja z o la b qolm ay, hatto principal 
ham ja z o la sh i m u m k in ; q a d im g ila r senturion uni ja z o la s h niyatida 
b o 'lg a n ig a qarshilik k o 'rs a tg a n g a , s h a rm a n d a b o 'lis h i kerak 
deb 
hisoblaganlar, a g a r u senturion jezli (s e n tu rio n -m u n ta z am o 'z i bilan uni 
hokim iyatini ram zi b o 'l g a n va bir vaqtni o 'z i d a ayb qilgan askarlarni 
ja z o la s h quroli b o 'l g a n uzum novdasidan qilingan tayoqni olib y u rg a n ) 
ga yo p ish sa va ag ar u atay lab bu je z n i sindirsa, yoki senturionga q o 'l
k o 'ta rs a , q o 's h in n i b o sh q a tu riga k o 'ch irilish i lozim.
14. 1. (Pavel. “ A s k arlarn i ja z o la s h t o 'g ' r i s i d a ” ).
Q urolni sotish o g ' i r j in o y a t va dezertirlikka tenglashtiriladi, faqat 
sh u n d ay holdaki, a g a r barcha q u ro l-y a ro g ' butunlay sotilgan b o 'ls a ; 
ag ar (a ybdor) q u r o l- y a r o g 'n i bir q ism ini sotgan b o 'ls a , (jazo) sotilganni 
qiy m atig a k o 'r a (belgilanadi).
307

---

!. Harbiyjazo - Modestinning “Jazolar to 'g 'risid a
" 
IVkilobidan.
2.0
 'tkazish - qo shinning imtiyozi kamroq bo 'Igan turiga о tkazish.
5. 
imperator - Septimiy Sever ко 'zda tutiladi
4. 5 pr-I§ - o'sha muallif, ikkinchi kitob.
5. 6 pr-8§ - о 'sha jo y 3-kitobdan.
Хрестоматия no истории