O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

D eafferentatsiya.
N eyronga kiruvchi im pulslar (qaysi m anbadan 
k elib chiqm asin) uning uchun afferent im pulsatsiya hisoblanadi. Bu 
affe re n tatsiy a n in g t o ‘xtash i neyron d ea ffe re n ta tsiy a si deyiladi. U 
keluvchi impulslarning to‘xtashi (asab yo‘Harming uzilishi, presinaptik 
oxirlarda neyrom ediatorlar ajralishining buzilishi) yoki postsinaptik 
neyronda qabul qiluvchi retseptorlar blokadasi (toksinlar, farmakologik 
vositalar va h.k. ta’sirida) natijasida rivojlanadi.

---

Neyron deafferentatsiyasi mohiyati bo‘yicha denervatsiya sindromi 
demakdir. Ammo neyronning to ‘liq denervatsiyasi b o ‘lishi m um kin 
emas. Chunki MAT neyronlari juda ko‘p miqdorda afferent kirishlarga 
ega. Bunga qaramasdan hatto qisman deafferentatsiyada ham neyronni 
y o k i u n in g a y rim q ism la rin in g y u q o ri q o ‘z g ‘a lu v c h a n lig i va 
to rm o z lo v c h i m e x a n iz m la rn in g b u z ilis h la ri v u ju d g a k e la d i. 
T orm ozlovchi m ex a n izm larn in g b u z ilish i neyron m em b ran a si va 
torm ozlovchi retseptorlar reaktivligining o ‘zgarish lari, hujayra ichi 
jarayonlarining b u z ilish la ri, neyron torm ozlovchi n azo rat apparati 
stim ullanishining susay ishi, asab bo g ‘lam alarinin g trav m atik yoki 
jarro h lik shikastlan ish i, torm ozlash y o ‘llarin in g ham uzilish larid a 
riv o jlan ad i. N ey ro n lar gu ru h in in g d e a ffe re n ta tsiy a si PK Q G hosil 
b o ‘lish m exanizm laridan biri hisoblanadi. D eafferentirlangan oyoq 
harakati k atta-k atta qadam li, yom on koordinatsiyalanadigan b o 'lib
qoladi. Orqa m iyaning orqa ild izlarin in g keng koM amda kesilishi 
boshqa bir fenomenning rivojlanishiga ham olib keladi: deafferentatsiya 
qilingan tomon oxirlari boshqa tomon harakat qilganda nafas, yutish 
va b. lar bilan birga harakat qila boshlaydi. Bu hodisa Orbeli-Kunstm an 
fen o m in i ( ta ’r if la g a n ta d q iq o tc h ila r n o m i) d e b a ta la d i va u 
deafferentatsiyalangan orqa m iya neyronlari q o 'z g ‘alishining oshishi 
va torm ozlanishining susayishi bilan bog‘liq.
O g ‘riq patofiziologiyasi. 
O g'riq
- odamning o ‘ziga xos ruhiy -
jism o niy xususiyati b o ‘lib , u organizm da organ ik y o k i funksional 
buzilishlar chaqiruvchi ju d a kuchli shikastlovchi qitiqlovchilar ta’siri 
natijasida kelib chiqadi; organizmni zararli omillar ta’siridan himoyalash 
uchun turli funksional tizim larn i ja lb q iiuvchi in te g rativ funksiya 
hisoblanadi. Og‘riq k o ‘p kasalliklarning belgisidir. Bu subyektiv, og‘ir 
sezg i b o ‘lib , h iss iy b u z ilis h la r (v ah im a, q o ‘rq is h , k a y fiy a tn in g
yo‘qolishi), shuningdek ayrim belgilar: terining oqarishi. ko ‘z qorachig‘i 
kengayishi, AB k o ‘tarilishi bilan kechadi. O g‘riq sezgilarda berilgan 
sh ik a s tla n is h d a n ib o ra t, d eg an tu sh u n c h a m a v ju d . B u u n in g 
xususiyatlaridan biridir.
Ikki xil og‘riq farq qilinadi: fiziologik va patologik. O g‘riqning 
shikastlanmagan asab tizimida hosil bo‘lishi birinchi xiliga xos, u qisqa 
muddatli, qitiqlovchining ta’siri to‘xtashi bilan shu vaqtning o‘zida o‘tib 
ketadi; himoya ahamiyatga ega. Misollar: 1) agar odam qo‘liga og‘riq 
chaqiruvchi omil ta’sir qilsa, u qoMini tortib oladi; 2) ko‘p qon ketganda 
tomirlar spazmi va qon ivishining oshishi og‘riq paydo bo‘lishiga olib 
k elad i. P atologik o g ‘riq - uzoq m u d d atli b o ‘lib , kam ay ish i yoki

---

ku chay ish i m u m k in , sh ik a stla n g a n asab tizim id a h o sil b o ‘Iadi. U 
organizmning zaiflashishiga, asab tizimining holdan toyishi - asteniyaga, 
ya’ni nihoyatda tez jism oniy hamda ruhiy charchashlikka olib keladi.
Patologik o g ‘riq periferik va markaziy bo‘lishi mumkin. Markaziy 
tabiatli o g ‘riq n o tsitsep tiv neyronlam ing orqa m iya v a supraspilan 
qism ida giperfao llash ishi bilan bo g‘liq. Bunday neyronlar PKQGni 
ifo d alo v ch i a g re g a tla r h o sil q ila d i. O g ‘riq g eneratori m exanizm i 
n azariy asig a bin oan (K rija n o v sk iy G. N., 1994) PK QG patologik 
o g ‘riqning asosiy va universal patogenetik mexanizmi hisoblanadi. U 
notsitseptiv tizimning har xil qismlarida hosil bo‘lishi mumkin va turli 
o g ‘riq sindrom larining hosil b o ‘lishiga olib keladi. PKQG orqa miya 
orqa shoxlarida hosil bo‘lsa, orqa miyaga b o g iiq og‘riq sindromi kelib 
chiqadi. Uch shoxli asabda hosil bo‘lsa, trigeminal nevralgiya, talamus 
yadrolarida hosil b o ‘lsa, talam us-talam ik og‘riq rivojlanadi.
O g‘riq lokalizatsiyasiga qarab visseral (ichki a ’zolar patologiyasi 
b ila n b o g ‘liq) v a so m a tik b o ‘lish i m um kin. S o m a tik o g ‘riq teri, 
mushaklar, bog‘lamlar, bo‘g ‘imlar shikastlanishi bilan bog‘liq. Odatda 
aniq lokalizatsiyaga ega, qisqa muddat davom qiladi va tez o‘tib ketadi. 
Somatik og‘riqlar sababi travm alar (lat yeyish, kesilishlar), kuyishlar, 
y allig ‘lanish jarayonlari va b. bo‘lishi mumkin. Visseral og‘riq aniq 
lokalizatsiyaga ega b o ‘lm aydi, uzoq muddat davom qiladi va yengil 
irradiatsiyalanadi. Irradiatsiyalanuvchi og‘riqlar, shu bilan xarakterliki, 
u lar asab sh o x chalaridan biri ta ’sirlan trilg an d a o ‘sh a asab boshqa 
shoxchasi innervatsiya hududida hosil bo‘ladi. Masalan, stenokardiyada 
yurakdagi og‘riq chap yelka va chap qo‘lga irradiatsiyalanadi. Visseral 
o g ‘riq n in g k o ‘p u c h ra y d ig an sababi ichki a ’z o la r (m e ’da, ichak, 
bachadon, tom ir devorlari) silliq mushaklarining spazm i hisoblanadi. 
Jum ladan, m e’da va o ‘n ikki barm oq ichak yarasi bilan kasallangan 
b e m o rlard a k e c h a si va n a h o rd a u c h ra y d ig an o c h lik o g ‘r ig ‘i, bu 
a ’zolam ing silliq m ushaklarining spastik qisqarishi bilan bog‘liq.
O g‘riq chidab b o ‘lm aydigan, qiynaydigan, m asalan, uch shoxli 
asab, quymich asabi nevralgiyasida (periferik asab ustuni shikastlanishi) 
b o ‘lishi mumkin. Ayrim vaqtda asab ustuni travm asida kauzalgiya -
achituvchi, tovush, y o ru g ‘, tak til qitiqlanishda kuchayuvchi o g ‘riq 
paydo bo‘ladi. Teri va ayrim a ’zolar shilliq qavatlari shikastlanishlarida 
ikki xil og‘riq hosil bo‘lishi mumkin: birinchisi - epikritik (po'stloqqa 
bog‘liq), aniq lokalizatsiyalangan va tez pasayadigan og‘riq; birmuncha 
vaqt o ‘tgandan keyin ikkinchi xil - diffuzlangan, achituvchi (talamik), 
protopatik deb nomlanuvchi og‘riq hosil bo‘ladi, u ko ‘p davom etmaydi.

---

O g‘riq maxsus notsitseptorlar tomonidan (lotincha «nosere» - «zarar 
keltirish», «shikastlash», «сереге» - «qabul qilisb») qabul qilinadi. 
U larga m ielinizirlanm agan diam etri m ikrondan kam tolalar (S tola) 
k iradi, u lar orqali o g ‘riq im pulslari 0,5 - 5 m /s tezlikda tarqaladi. 
Mielinizirlangan diametri 25 mikrongacha b o ‘Igan ingichka (A - delta) 
hamda yo‘g ‘on (A - alfa) tolalar (taktil va chuqur sezgi o ‘tkazuvchilari), 
ular orqali iopulslar 5-15 m/s tezlikda tarqaladi. O g‘riq inpulslari uch 
m yronli yo‘l bilan harakat qiladi. Oxirgi 3 - neyron talamusda tugaydi, 
u yerdan im pulslar m iya p o ‘stlog‘iga yetib boradi. O xirgi vaqtlarda 
MATda shunday joylar topildiki, ularning elektrik ta’sirlanishi analgiziya 
chaqiradi. Bu jo y lar antinotsitseptiv jo y yoki tizim deb nom olgan. 
Ehtim ol, patologik o g ‘riq!arning hosii b o ‘lishi MAT antinotsitseptiv 
hidudlarining shikastlanishi bilan ham bog‘liqdir.
O g‘riqning biologik mohiyati shundan iboratki, u mavjud xavfdan, 
shikastlovchi omil borligidan darak beradi. U ning him oyalovchi roli 
(m asalan, odam q o ‘lini issiq predm etga tekkanda tortib oladi) ana 
shundan iboratdir. Ikkinchi tomondan, o g 'riq - bu patologik jarayon 
komponenti, shuning uchun u zararli ta ’sir ko‘rsatadi - uyqu, ishtaha, 
um um iy holat buziladi.
O g 'riq patogenezida gum oral o m illar - biologik faol m oddalar: 
gistam in , bradikinin, kallidin , ham da m odda alm ashinuvi kislotali 
mahsulotlari (pirouzum, sut, a - ketoglutar kislotalari), K+, H’ va b. lar 
m uhim aham iyatga ega. U lar asab y o ‘llari ham da MAT qism lariga 
to ‘g ‘rid a n -to ‘g*ri ta ’sir ko‘rsatishi mumkin. Og‘riq signallarining bir 
asab hujayrasidan ikkinchisiga berilishida ayrim BFM (biologik faol 
m o ddalar) - neyropeptidlarning ro li ham tasdiqlangan. B u o g 'riq
signallari o ‘tkazilishining to ‘xtatilishi organizm da endoopiatlam ing 
(endorfinlar va enkefalinlar) hosil b o ‘lishi bilan bog*liq.
M ash g ‘ulotda b a ja rila d ig a n am aliy ish la r va «‘zlash tirilish i lozim 
bo‘lgan ko ‘n ik m a la r bilan tanishish
1-ish.
Reflektor yoy afferent va efferent qismlarining shikastlanishi.
U c h ta b aq ad a k o ‘z s k a lp e li b ila n b irin c h i k o ‘k ra k u m u rtq a
bo*g*inida orqa m iya qirqiladi. Baqalar o ‘lchanadi, klem yordam ida 
shtativga o ‘matiladi. Ularning orqa oyoq barmoqlari sulfat kislotasiga 
bo tirilib , refleks vaqti aniqlanadi. B irinchi baqa terisi ostiga 10 g 
og‘irlikga 0,1 ml hisobida 1% li fenol eritmasi yuboriladi. Ikkinchisimng 
orqa limfatik xaltasiga 10 g og‘irlikka 0,3 ml hisobida strixnin yuboriladi.

---

Uchinchisi nazorat sifatida qoladi. 10 daqiqa o ‘tgandan keyin uchta 
baqada ham refleks vaqti yana aniqlanadi. Reflektor yoy efferent bo‘limi 
qo‘zg ‘aluvchanligi yuqori bo‘lgan baqada m ushak reflektor qisqarish 
tusiga e ’tibor berish lozim: orqa miya old shoxlari hujayralarida fenol 
ta’sirida spontan, atetozsimon mushak qisqarishlari kuzatiladi. Reflektor 
yoyi afferent qismining strixnin ta’sirida qo‘zg‘alishida reflektor tetanik 
qisqarish kuzatiladi. Olingan m a’lumotlar keltirilgan grafikka tushiriladi.