O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

1
. 
Neyron
(asab hujayrasi) - asab tizimining asosiy tuzilish - funksional birligi 
bo'lib, unda tana, hujayralar va o‘siqlar: dendrit va oksonlar farq qilinadi. Asab 
hujayrasidan chiqadigan o‘siqlar soniga qarab uni, bi - va multipolar oeyronlar 
farq qilinadi.
Funksional nuqtai nazardan neyronlami: 1) markazga impuls yetkazuvchi 
afferent; 2) markazdan periferiyaga axborot olib keluvchi efferent; 3) qo‘shimcha

---

- ularda impulslar oldindan, oraliq qayta ishlanadi va kollateral aloqalar hosil 
bo‘ladi - neyronlarga boiish mumkin.
Odam miyasi 25 milliard atrofida neyron ushlaydi; orqa miya bilan birgalikda 
u MAT ni tashkil qiladi. Hammasi bo* lib 25 milliongacha hujayralar periferiyada 
bo‘ladi yoki periferiyani MAT bilan biriktiradi. Asab hujayralari bir-birlariga 
har xil yo‘llar bilan sinapslar orqali ulanadi, ulaming semi neyronlarga qaraganda 
juda ko‘p (ming marta). Sinaptik kontaktlar boshqa hujayra turlari, jumladan, 
retseptorlar (axborot oluvchi hujayralar, masalan, sensor a’zolar hujayralari) va 
effektorlar (masalan, mushak hujayralari) bilan ham hosil boiadi.
2. Refleks
(lotincha «reflection» - «aks etish»). Organizmning MAT 
ishtirokida amalga oshiradigan har qanday javob reaksiyasi refleks deb nom olgan. 
Refleks tushunchasi XVII asr o ‘rtalarida fransiyalik buyuk olim Rene Dekart 
tomonidan kiritilgan. «Refleks» atamasining o‘zi esa XVII asrda chexiyalik 
fiziolog Proxazka tomonidan taklif qilingan.
Reflektor aktlar faqat asab tizimi bor organizmlarga xos. «Murakkab organizm 
hayotida, - deb yozadi ulug‘ rus fiziologi I. P. Pavlov, - refleks nihoyatda muhim 
va ko‘p uchraydigan asab hodisasi. Uning yordamida organizm qismlari orasida 
doimiy, to‘g‘ri va aniq o'zaro bog‘lanish va bir butun organizmning atrofdagi 
sharoitga munosabati o‘matiladi».
Hamma reflekslami shartli va shartsiz reflekslarga boiish qabul qilingan. 
Shartsiz reflekslar - bu organizmning tug‘ma, irsiy beriladigan reaksiyalari. Shartli 
reflekslar - organizmning individual rivojlanishi davrida «hayotiy ko‘nikma» 
asosida orttiriigan reaksiyalari.
3. Reflektor javobining asosi refleks yoyi hisoblanadi - bu asab 
elementlarining maxsus shakllangan kompleksi boiib, ulaming o‘zaro ta’siri 
reflektor aktning amalga oshirilishi uchun zarur. Reflektor yoy sinaptik birikmalar 
yordamida o'zaro bogiangan afferent, markaziy va efferent qismlaridan iborat.
4. Odam asab tizimi shartli ravishda markaziy va periferik qismlarga boiinadi. 
MAT ga bosh va orqa miyalar kiradi. Kalla suyagi va orqa miya asablari, asab 
tugunlari va chigallari komplekslari bilan birgalikda periferik asab tizimini tashkil 
qiladi. Funksional - morfologik xususiyatlari asosida, shuningdek avtonom yoki 
vegetativ asab tizimi deb nomlanuvchi tizim ham ajratiladi. U bosh va orqa miyada 
o‘zining ayrim markazlari bilan ifodalangan va periferik qismining tuzilishi 
(vegetativ asab tolalari, tugunlari va chigallari) sohasida o‘ziga xosligi bilan 
ajralib turadi. U gomeostaz regulatsiyasini ta'minlaydi.
5. MAT da kulrang va oq moddalar farq qilinadi. Kulrang modda - bu neyronlar 
tanasining yig‘indisi, oq modda - mielin pardasi bilan qoplangan neyronlar 
shoxlari hisoblanadi. Kulrang modda bosh miyaning po‘stloq qismi da, miyacha 
va po‘stloq osti tugunlari, miya ustunida uchraydi. Orqa miyada kulrang modda 
uning o‘rta qismida, oq modda periferiyasida konsentrlangan.
6. Qandaydir funksiyani regulatsiya qilishda ishtirok qiladigan neyronlar 
kompleksi asab markazi deb ifodalanadi. «Asab markazi» tushunchasi ko‘pincha 
fiziologik ma’noda ishlatiladi, chunki neyronlaming yakdil funksional guruhlarga

---

biriktirilishi ko‘pincha asab tizimining har xil, bir-biridan uzoqda joylashgan 
asab hujayralariga ham taalluqli.
7. 
Birinchi marta miya yuqori bo‘limlari faoliyatming reflektor xarakteri 
to‘g‘risidagi tushuncha keng miqyosda va aniq ravishda rus fiziologiyasi asoschisi
I. M. Sechenov tomonidan «Bosh miya reflekslari» kitobida rivojlantirilgan. 
Ungacha fiziologlar va nevrologlar hatto ruhiy jarayonlami aniq fiziologik va 
obyektiv tahlil qilish imkoniyati to‘g‘risida masala qo‘yishga ju r'a t ham 
qilmaganlar. Bu soha butunlay subyektiv psixologiyaga berib qo‘yilgan. I. M. 
Sechenov g ‘oyasi shartli va shartsiz reflekslar usulini yaratgan, bosh miya 
po‘st!og‘i funksiyasini obyektiv eksperimental o‘rganish yo‘llarini ochgan va 
oliy asab faoliyati to‘g‘risida ta’lim yaratgan I. P. Pavlovning ajoyib ishlarida o‘z 
rivojini juda yaxshi topgan.
32-mashg‘ulot
1.