O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Etiologiya va patogenezi.
ATasallik qalqonsimon bez old bezlarining 
qalqonsim on bez rezeksiyasida olib tashlanishi, paratireoadenom alar 
(agar boshqa qalqonsim on oldi bezlari atrofiyaga uchragan b o ‘lsa), 
o lib ta s h la n is h i b ila n b o g ‘liq b o ‘lis h i m u m k in . X uddi shu n d ay
gipoparatireoz sabablari qalqonsimon bez old bezlarida y allig ‘lanish 
jarayonlari, travma natijasida qon quyilishlar, ularning tug‘ma norasoligi 
yoki autoimmun shikastlanishlari ham bo‘Iishi mumkin. Gipoparatireoz 
sil, qizamiq, gripp, qalqonsimon bez old bezlari amiloidozi, metastatik 
o‘smalarida shikastlanishi, toksik buqoqni radiofaol yod bilan davolash 
natijasida ham rivojlanishi mumkin. Qalqonsimon bez oldi bezi yashirin 
yetishmovchiligida tetaniya infeksiyalar, intoksikatsiyalar, homiladorlik, 
laktatsiya va h.k. natijasida namoyon b o ‘lishi mumkin.
Paratgormon taqchilligi qondan suyak to ‘qimasiga kalsiyning kam 
o ‘tis h ig a , b u y ra k k a n a lc h a la rin in g p ro k s im a l q ism id a fo sfo r 
re a b s o rb s iy a s in in g o s h is h ig a v a o q ib a td a g ip o k a ls ie m iy a va 
giperfo sfatem iyalarn ing rivojlanishiga o lib keladi. G ipokalsiem iya 
natijasida natriy va kaliy ionlari, kalsiy va magniy orasida muvozanat 
buziladi, bu o ‘z navbatida asab-m ushak q o ‘zg‘aluvchanligining keskin 
kuchayishiga va tetaniya xurujlari rivojlanishiga (tonik talvasalar) sabab 
b o ‘ladi. K o‘pincha tetaniya xurujidan oldin oyoqlar sovushi, u ushib 
qolishi, sanchishi, parasteziyalar kuzatiladi. Bu xabarchi belgilardan 
k e y in o g ‘r iq li, a v v a lo q o ‘lla r m u s h a k la rid a (a s o s a n b u k u v c h i 
m ushaklar) tonik talvasalar rivojlanadi.
G ip e rg o n a d iz m jin s iy bezlar g o rm o n la rin in g o rtiq c h a ishlab
c h iq a rilis h i b ila n b o g ‘liq sin d ro m b o ‘lib , v a q tid a n ilg a ri jin s iy
riv o jlan ish b ilan tav siflan ad i. Sabablari e p ifiz (m acrog enito som ia 
p raecox) yoki b uy rak u sti bezi va jin s iy b e z la r o ‘sm alari bo ‘lish i 
mumkin. Gipergonadizm belgilari qiziarda 8 yoshdan, o ‘g ‘il bolalarda

---

esa 10 y o sh d an ilg a riro q pay d o b o ‘ladi (K asatk in a E. P., 1977). 
M a k ro g e n ito so m iy a k o 'p in c h a o ‘g ‘il b o lala rd a u ch ray d i. U ning 
riv o jlan ish in i e p ifiz an tig ip o ta la m ik om ili ish lab c h iq arilish in in g
to‘xtashi bilan bog‘Iashmoqda. Natijada gipofiz gonadotrop gormonlari 
ishlab ch iq arilish i oshadi (P otem kin V. V., 1986). G orm onlam ing, 
jum ladan, lyutenizirlovchi gorm onlam ing yuqori sekretsiyasi o ‘g ‘il 
b o la la rd a o ‘z n a v b a tid a tu x u m in te rs tits ia l h u ja y ra la ri (L e y d ig
h u ja y ra la ri) to m o n id a n te ste ste ro n go rm o ni ish lab c h iq a rilish in i 
stim ullaydi. 0 ‘g ‘il bolalarda m acrogenitosom ia praecox da vaqtidan 
ilgari jin siy va jism oniy rivojlanish aniqlanadi. U lar kalta q o ‘I-oyoq 
(vaqtidan ilgari epifizar o ‘sish hududining bekilishi) va m ushaklari 
rivojlangan (jinsiy gormonlar anabolik samarasi) «kichik gerkuleslarga 
- pahlavonlarga» aylanadi. Tashqi jin siy qism lar gipertrofiyalashgan 
(xuddi shunday m oyak ham va m azk u r patologiyani adrenogenital 
sindrom dan farqlashga im kon beradi) urug‘ kanalchalarida yetilgan 
sperm atozoidlar topiladi, ovoz y o ‘g 4on, qov supachasi, qo‘ltiq ostida 
tu k la r h o s il b o ‘lis h i k u z a tila d i. Q iz b o la la rd a h a y z ju d a ilg a ri 
bo sh lan ad i, sut bezlari k atta la sh a d i, qov supachasida tu k la r hosil 
bo ‘ladi, tos suyagi va sonda yo g ' to 4planadi. Jinsiy bezlar gormonal 
faol o'sm asi bilan bog ‘liq vaqtidan ilgari jinsiy yetilishda, ikkilamchi 
jin siy belgilar rivojlanadi, am m o o ‘g ‘il bolalarda sperm atogenez va 
qizlarda m untazam hayz sikli kuzatilm aydi (Kasatkina E. P., 1977).
G ip o g o n a d iz m . Jin siy bezlar g ip o sek retsiy asid a evnuxoidizm
riv o jla n a d i. 
E vn u xoid izm
(yu no n ch a «eunuchos» - « b ich ilgan » + 
«ejdos» - «ko‘rin ishi») - jin siy bezlar gipofunksiyasi bilan bog‘liq 
jin s iy b e lg ila r n in g y e ta rli r iv o jla n m a s lig i, g a v d a tu z ilis h i 
d is p r o p o r s io n a llig i (n is b a ta n k a lta g a v d a , u z u n o y o q - q o ‘lla r), 
k o ‘p in c h a s e m iris h b ila n n a m o y o n b o ‘la d ig a n k lin ik sin d ro m
(Shereshevskiy N.A ., 1977).
Etiologiyasi.
K asallik sababi pubertant davrgacha b o ‘Igan jinsiy
b e z la r tu g ‘m a y o k i o rttirilg a n y e tish m o v c h ilig i (trav m a, x iru rg ik
kastratsiya, yallig‘lanish jarayonlari, o ‘sm alar va h.k.) dir.
Patogenezi.
Evnuxoidizm organizm da jinsiy a ’zolar rivojlanishini 
regulatsiya qiladigan va ikkilam chi jinsiy belgilar shakllanishi ham da 
k o ‘p a ’zo va tiz im la r m e’y o riy fun k siy asin i ta ’m inlaydigan jin s iy
gorm onlar defitsiti bilan aniqlanadi. G orm onlar sintezi va sekretsiyasi 
s u s a y is h i m o y a k v a tu x u m d o n g o rm o n is h la b c h iq a ru v c h i 
elem entlarining birlam chi patologiyasi va shuningdek gipotalam o -
g ip o fiz a r tizim g on ad o tro p fu n k siy asin in g bu zilish i bilan b o g ‘liq

---

b o ‘lishi mumkin. Pubertant davrgacha jin siy bezlar yetishm ovchiligi 
u la rn in g g e rm in a tiv fu n k siy a sin in g b u z ilis h i, j in s iy a ’z o la r va 
ikkilamchi jin siy belgilar yetarli rivojlanm asligi, m odda almashinuvi 
va skelet proporsiyasi buzilishlariga (epifizar o‘sish hududi kechikib 
bekilishi va natijada suyak o ‘sish davrining cho‘zilishi hisobiga) olib 
keladi.
S im p to m la ri: 1) ik k ila m c h i j in s iy b e lg ila r n ih o y a td a su st 
rivojlangan; 2) o ‘sish disproporsiyasi aniqlanadi — oy o q -q o ‘llar uzun, 
gavda nisbatan kalta; 3) semirish - yog‘ ko‘krakda sut bezlari atrofida, 
qorinning past qism ida, tos va qov supachasida to'plaadi.
M ashg‘ulotda b a ja rila d ig a n am aliy ish la r va o ‘zlashtirilishi lozim 
bo‘Igan am aliy k o 'n ik m alar bilan tan ish tirish
1-ish.
Kalam ushda tajribadagi giper - va gipotireozning um umiy 
k o ‘rinishini o ‘rganish.
B ir x il o g ‘irlik k a eg a b o 'lg a n u c h ta k a la m u s h k o ‘rs a tila d i: 
n azoratdagi, ta jrib a d a g i g ip er - va g ip o tire o z li. U larning h arak at 
faolligi, rektal harorati, bir daqiqada nafas soni registratsiya qilinadi 
va solishtirib ko ‘riladi.
Kalamushda gipertireoz nusxasini yaratish usuli. 5 kun davomida 
ovqatga 1 g/kg hisobida tireoidin qo‘shiladi.
Kalamushda gipotireoz nusxasini yaratish usuli. Ovqatga bir marta 
0,3/kg (2,1 m mol/kg) hisobida m etiltiourotsil q o ‘shiladi.
Q uyidagi savollarga jav o b bergan holda yakun yasalib, xulosa 
qilinadi.
1. Tajribadagi kalamushlarda nazoratdagilarga qaraganda ularning 
h a ra k a t fa o llig i, tan a h a ro ra ti (re k ta l) v a n a fa s o lis h id a q a n aq a 
xususiyatlar aniqlandi?
2. K o'rsatilgan o ‘zgarishlar mexanizmi nim adan iborat?
2-ish.
Tajribadagi giper - va gipotireozli kalam ushlam ing yuqori 
harorat ta’siriga rezistentligini o ‘rganish.
Birinchi tajribada q o ‘llanilgan uchta kalam ush bir vaqtda shisha 
eshikli harorati 50° С termostatga o‘tkaziladi. 5 va 20 daqiqadan keyin 
yana harakat faolligi, tana harorati (rektal), nafas olish soni va xarakteri, 
ko‘rinib turgan shilliq qavat va ten rangi registratsiya qilinadi.
Quyidagi savollarga javob berib, yakun yasaladi va xulosa qilinadi.
1. 
G ip o - va g ip e rtire o z li k a la m u s h la r re a k tiv lig id a
nazoratdagilarga nisbatan qanaqa farq aniqlandi?

---

2. K o‘rsatiIgan o'zgarishlar mexanizmi nimadan iborat?
Jihozlar:
Kalamushlar, tireoidin, metiltiourotsil, termostat, karsang, 
termometr, paxta, bint.
AUDITOR1YAISHI
Mavzu ni og'zaki muhokama qilish. Amaliy ishlam i mustaqil bajarish
va am aliy ko 'n ikm a la m i о ‘zlashtirish
Quyidagi ishlar bajariladi:
1) k a la m u sh d a ta jrib a d a g i g ip er - va g ip o tire o z n in g um um iy 
k o ‘rinishlarm i o ‘rganish;
2) tajribadagi giper - va gipotireozli kalamushning yuqori haroratga 
nisbatan rezistentligini o ‘rganish.
Talaba: 1) kalam ushda tajribadagi giper - va gipotireoz chaqirish 
usullari; 2) qalqonsimon bez, qalqonsimon bez old bezi va jinsiy bezlar 
gormonlari giper - v a giposekretsiyasi namoyon bo‘lish asosiy belgilari;
3) qalqonsimon bez gormonlari gipersekretsiyasi va yetishmovchiligida 
kalam ush organizm ining yuqori haroratga ch idam liligi o'zgarishin i 
bilishi kerak.