O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Integratsiya amalga oshirilishi lozim boHgatt fanlar
1. Bolalar kasalliklari.
2. Ichki kasalliklar.
3. Endokrinologiya kursi.

---

MAVZU:
Suv va elcktrolit almashivuning buzilishlari
M ash g ‘ulot m aqsadi. Talaba quyidagilam i bilishi kerak:
1) suv balansi buzilishi sabablari, m exanizm lari va asosiy xillari, 
giper 
izo - va gipoosmolar degidratatsiya va gipergidratatsiya turlari, 
shishning patogenetik omillari, shish turlari, bolalarda suv almashinuvi 
buzilishining xususiyatlari;
2) T a jrib a (e k s p e rim e n t)d a sh is h n u s x a sin i va o rg an izm
degidratatsiyasini yaratish, ulam i patogenetik davolash prinsiplari;
3) elektrolik gomeoztaz buzilishining sabab va mexanizmlari, natriy, 
kaliy, kalsiy, magniy va m ikroelem entlar yetishmovchiligi va ortiqcha 
b o iis h in in g oqibatlari.
AUDITORIYADAN TASHQARI MUSTAQIL TAYYORLANISH
Kichik kurslardagi fanlar bo‘yicha asos bilimlar darajasini tekshirish
1. Katta odamlarda va chaqaloqlarda tana og'irligining necha foizini suv
tashkil qiladi?
2. Organizmda suvning ahamiyati.
3. Organizmda suvning taqsimlanishi.
4. Organizmning suvga bo'lgan kundalik ehtiyoji (u nimalardan tashkil
topadi)?
5. Organizmdan chiqariladigan suv miqdori, chiqarish yo'llari.
6. Suv balansi qanday regulatsiya qilinadi?
7. 
Hujayra va qon plazmasida natriy va kaliy miqdorining me ’yoriy
ко ‘rsatkichlari. Natriy va kaliyning biologik ahamiyati.
8. Qonda kalsiy, fosfor va magniyning me'yoriy ko'rsatkichlari. Ularning
organizmdagi ahamiyati.
9. Organizmda kalsiy - fosfor almashinuvi regulatsiyasi qanday amalga
oshiriladi?
10. Siz qaysi mikroelementlarni bilasiz, ularning roli qanday?
A sosiy o ‘q u v sa v o lla ri
1. Suv almashinuvi buzilishlari. Manfiy va musbat suv balansi.
2. Gipo - va degidratatsiya, ularning turlari. Suv gomeostazi buzilishining
izo 
gipo - va giperosmolar shakllari mexanizmi.
3. Shishlar. Shishning patogenetik omillari: qon va to 'qimalar gidrodinamik,
osmotik va onkotik bosimini gradientlarining ahamiyati, tomir — to'qima
membranasi holati.

---

4. Shish turlari. Yurak, buyrak, yallig'lanish, toksik, allergik, ochlik shishlari
patogenezi.
5. Elektrolit gomeoztazi buzilishining asosiy sabablari va mexanizmlari.
6. Natriy, kaliy, kalsiy, magniy va mikroelementlar yetishmovchiligi va
ко ‘pligining oqibatlari.
7. 
Bolalarda suv-elektrolik almashinuvi buzilishining xususiyatlari.
A n n otatsiy a
Suv alm ashinuvi buzilishlari elektrolit baiansi buzilishlari bilan 
ch am b arch as 
b o g ‘liq v a 
d e g id ra ta ts iy a
( s u v s iz la n is h ) 
va 
g ip e rg id ra ta ts iy a (o rg a n iz m d a su v n in g k o ‘p a y is h i) s h a k lid a
ifodalanadi. D egidratatsiyada manfiy, gipergidratatsiyada m usbat suv 
baiansi yuzaga k elad i. Bu ho latlar su v nin g k irish i va y o ‘qo tilish i 
muvozanati siljishini ifodalaydi.
M a n fiy su v b a la n s in in g a so siy s a b a b la ri su v k iris h in in g
y e tis h m o v c h ilig i (su v y e tis h m o v c h ilig i, o s h q o z o n -ic h a k tra k ti 
kasalliklari, jum ladan, yutishning buzilishlari, q izilo ‘ngach torayishi 
va b.); suvning ko‘p miqdorda y o ‘qotilishi (qusish, ich ketish, poliuriya, 
k u y ish va b .) h is o b la n a d i. Suv h a jm in in g (to m ir ic h i s e k to ri) 
Kamayisniaa sinaiiaisiyaaagi qon najmi, a n e n a i va venoz qon oosim, 
yurak daqiqalik hajm i o ‘zgaradi. Qonda onkotik va osm otik bosim, 
elektrotsitlar v a gem oglobin miqdori, gem atokrit k o ‘rsatkich va qon 
yopishqoqligi oshadi. Hujayra ichi sektor suvining (intratsellular suv) 
kamayishida tashnalik, shilliq qavatlar qurishi, isitma, m ushaklaming 
talvasali titrashi, davrli nafas kuzatiladi.
G ip o fiz n in g o rq a b o ‘la g id a n a n tid iu r e tik g o rm o n a jra lis h i 
stim u la ts iy a si s u v s iz la n is h d a h im o y a -k o m p e n s a to r re a k s iy a
hisoblanadi. B u buyrakda suv reabsorbsiyasining kuchayishiga olib 
keladi. O rganizm da suv tanqisligining eng o g ‘ir oqibati kollapsdir 
(arterial bosimning keskin kamayishi). Hujayra degidratatsiyasi uning 
tu z ilis h in in g b u z ilis h i, h u ja y ra d a n k a liy n in g c h iq is h i v a o q sil 
parchalanishi bilan kechadi.
Suv va elektrolitlar nisbatiga qarab degidratatsiya uchta: izoosmolar, 
g ip o o sm o lar v a g ip e ro s m o la r tu rla rg a b o ‘lin a d i. Iz o o s m o la r 
degidratatsiya suv va elektrolitlar ekvivalet yo‘qotilishi bilan tavsiflanadi 
va qon y o ‘q o tish , ic h a k tok sik ozi, p o liu riy a la rd a k u z a tila d i. Bu 
holatlarda asosan hujayra tashqarisidagi suv yo'qotiladi. Gipoosmolar 
degidratatsiya asosan tuzlar yo‘qotilishi hisobiga kelib chiqadi. Masalan,

---

ich ketish va qusishda, kuchli terlashda - agar unda suv y o ‘qotilishi 
tuzsiz suv ichish bilan qoplangan hollarda. Bunda hujayra tashqarisidagi 
m uhitda o sm o tik bosim ning pasayishi suvning hujayraga o ‘tishi va 
n atijada qonning quyuqlashishiga o lib keladi. Sirkulatsiyadagi qon 
hajm i k am ay adi. G iperosm olar degid ratatsiy asid a suv y o 'q o tilis h i 
e le k tro litia r y o ‘q o tilish id an u stu n lik qiladi. Bu g ip erv e n tila tsiy a , 
to ‘xtovsiz terlash, s o i a k y o ‘qotilishida uchraydi. M a iu m k i, ter va 
s o ia k qonga nisbatan gipotonik hisoblanadi, shuning uchun ulam ing 
organizm dan o rtiqcha chiqarilishida suv y o ‘qotilishi elektrolitlarga 
nisbatan k o ‘proq b o ia d i.
M usbat suv balansi suvning organizmga k o ‘p miqdorda kirishi va 
undan kam ch iq ish id a kuzatiladi. Suv to ‘q im alarda u shlanadi. Bu 
antidiuretik gormon, aldosteron gipersekretsiyasida, organizmda natriy 
saqlan ish ida (b uy rak usti bezi koptokcha zona adenom asi), kuchli 
g ip o p ro te in e m iy a (o n k o tik b o sim n in g o ch lik d a , jig a r v a b u y rak
shikastlanishida, nefrotik sindrom da pasayishida), gidrostatik bosim
oshishida (yurak yetishmovchiligi, portal gipertenziya, tromboflebitlar, 
kichik qon aylanish doirasida gipertenziya) va b. Iarda uchraydi.
T o m ir ta s h q a r is i s e k to rid a su v h a jm in in g k o ‘p a y is h i qon 
yopishqoqligining kam ayishi, uning onkotik va osm otik bosim ining 
pasayishi, e ritro tsitla r va gem oglobin m iqdorining, gem atokritning 
kamayishi bilan namoyon b o iad i. Hujayra gipergidratatsiya belgilariga 
bosh o g ‘rigi, suv ichganda ko‘ngil aynishi va qusish, talvasalar kiradi.
G ip e rg id rata tsiy ad a him oya reak siyasi buyrak koptokchalarida 
f iltr a ts iy a n in g k u c h a y is h i va k a n a lc h a la rd a re a b s o rb siy a n in g
kamayishidan iborat. Suvni organizmda ortiqcha b oiishining eng og‘ir 
oqibatlari suv bilan zaharlanish va hayotiy m uhim a ’zolar (m iya va 
o'p k a) to ‘qim alarining shishi bilan ifodalanadi.
G ip e rg id ra ta tsiy a xuddi d e g id ra ta tsiy a d e k uch: izoosm olar, 
gipoosmolar, giperosmolar turlarga boiinadi. Izoosmolar gipeigidratatsiya 
kam dan-kam uchraydi va qisqa m uddatda natriy xloridining izotonik 
e ritm a si k o ‘p m iq do rda y u b o rilg an d a kuzatilad i. G ip o osm o lar 
gipergidratatsiya (yoki suv bilan zaharlanish) reflektor anuriya, o ‘tkir 
buyrak yetishm ovchiligining II bosqichida aniqlanadi. G iperosm olar 
gipergidratatsiya sho‘r dengiz suvini iste’mol qilinganda kuzatiladi.
Qon va to ‘qim alar orasida suv almashinuvi mikrotsirkulator o ‘zanda 
am alga oshiriladi. K a p illa r-to ‘qima alm ashinuvi qonuniyati Starling 
(1 8 9 6 ) to m o n id a n k o ‘rs a tilg a n b o i i b , unga aso san k a p illa r va 
to ‘q im a la r o rasid a suv alm ash in uv id a qonning g id ro statik bosim i

---

(kapillaming atrerial qismida bu bosim 32 mm sim. u s t, venoz qismida 
12 mm sim. ust. teng); to ‘qima qarshiligi (6 mm sim. ust. teng); qon 
plazm asi k o llo id - osm otik yoki onkotik bosim i (22 mm sim . ust.); 
to 'qim a kolloid bosim i (10 mm sim. u st.) kabi om illarning ishtirok 
qilishi nazarda tutiladi. Kapillaming arterial qismida qonning gidrostatik 
bosimi va to'qim a qarshiligi orasidagi farq (samarali filtrlovchi bosim) 
3 2 - 6 = 26 mm sim. ust tashkil qiladi. Qon onkotik bosimi va to'qim a 
onkotik bosimi orasidagi farq (samarali onkotik bosim) esa 22 - 10 = 
12 mm sim. ust. tashkil qiladi. Effektiv filtrlovchi bosim va effektiv 
o n k o tik b o sim o ra s id a g i farq (2 6 -1 2 = 1 4 m m sim . u s t.) o d a td a
suyuqlikning tomirdan to‘qimaga ultrafiltrlanish jarayonini ta’minlaydi.
K apillam ing venoz qism ida gidrostatik bosim 12 mm sim . ust., 
to'qim a qarshiligi 6 mm sim. ust., atrofida b o ‘lib, effektiv filtrlovchi 
bosim 12 - 6 = 6 mm sim. ust., tashkil qiladi. Shu bilan bir qatorda 
effek tiv o n k o tik b o sim k o 'rsa tk ic h i: 2 2 - 10 = 12 m m sim . u st. 
darajasida qoladi. Bu effektiv filtrlovchi bosim va effektiv onkotik bosim 
orasidagi farqni keskin o'zgartiradi. U kapillam ing venoz qism ida 6 -
12 = - 6 mm sim. ust., tashkil qiladi va bu so‘rish kuchi deb nom olgan
h r t ' l i h
C t i v u n l i t n i n n n n n n a « ‘ t i c h i n i t o ’ m i n l e n / i ;
Л л « «»Г»
_
4
w
- < ------------ ---------------------------
- J * —
—
gidrodinamik, osmotik va onkotik bosimi gradientlaridan tashqari tomir 
to ‘qima m em branasi holati, y a’ni tom ir devori o ‘tkazuvchanligi ham
aham iyatga ega.
Shish (yu n o n ch a «oedem a») - o rg an iz m to ‘qim a!ari va sero z 
b o 's h liq la r id a su y u q lik n in g o rtiq c h a t o ‘p la n is h i. S h ish n in g
rivojlanishiga kapillarlarda gidrostatik bosim ning oshishi (m asalan, 
yurak y etish m o v ch ilig id a), ularning o 'tk a z u v c h a n lig in in g o sh ish i 
(masalan, allergiyada), qon plazmasi on ko tik bosim ining kam ayishi 
(masalan, kaxeksiya, ba’zi buyrak kasalliklarida), limfa oqib ketishining 
buzilishlariga o lib keladi. R ivojlanish m exanizm iga qarab sh ish lar 
y a llig 'la n is h , y u ra k , b u y rak , k a x e k tik , a lle rg ik , a n g io n e v ro tik , 
gipotireoid, lim fatik va b. turlarga b o ‘linadi.
Y allig'lanish shishlari patogenezida m ikrotsirkulatsiya buzilishi, 
kapillarlar devori o'tkazuvchanligining vazofaol m oddalar ta ’sirida 
oshishi hamda onkotik va osmotik bosim ning oshishi birinchi darajali 
ro l o 'y n a y d i. Y urak yoki d im la n ish s h is h la ri k e lib c h iq is h id a
gidrodinamik bosim oshishidan tashqari, gipoksiya bilan bog'liq tom ir 
devori o'tkazuvchanligining oshishi, renin, aldosteron va antidiuretik 
gorm onlarining ortiqcha ajralishi aham iyatga ega. Buyrak shishlari 
p a to g en ezid a k o p to k c h a filtra ts iy a s in in g k a m a y ish i va su v n in g

---

organizm da saq lanishi, ikkilam chi aldosteronizm natijasida nefron 
kanalchalarida reabsorbsiyaning kuchayishi, proteinuriya bilan bog'liq 
g ip o p ro te in e m iy a
(n e fro tik
sin d ro m d a ), 
a ld o s te ro n
ish la b
c h iq a r ilis h in in g s tim u la ts iy a s ig a o lib k e lu v c h i g ip o v o le m iy a
aham iyatga ega. Jigar shishi rivojlanishida jigarda oqsil sintezining 
b u z ilis h i b ila n b o g 'liq g ip o p ro te in e m iy a , jig a r d a a ld o s te ro n
in a k tiv la n is h i b u z ilis h i n a tija s id a h o sil b o 'la d ig a n ik k ila m c h i 
ald o ste ro n izm , qon o qib k e tish in in g q iyinlashishi va a ssitg a olib 
keluvchi portal gipertenziya m uhim rol o'ynaydi.
K axek tik yoki ochlik shishi oqsil sintezi buzilishi va trofikasi 
o 'zgarg an kapillarlar o'tkazuvchanligining oshishi natijasida yuzaga 
keladigan gipoproteinemiya bilan bog'liq. Allergik shish organizmning 
sensibilizatsiyasi bilan b o g 'liq b o 'lib , uning mexanizmi y a llig ia n ish
s h ish i p a to g e n e z i b ila n o 'x s h a s h : b io lo g ik faol m o d d ala r t a ’siri 
m ik ro ts irk u la ts iy a b u z ilis h in i c h a q ira d i. N ey ro g e n sh is h suv 
a lm ash in u v i v a to 'q im a tro fik a sin in g asab reg u la tsiy asi buzilishi 
n a tija sid a riv o jla n a d i. G ip o tireo zd a sh ish lar a ’zo va to 'q im a la rd a
glikozam inogli-kanlardan tashkil topgan, suvning ushlanishiga imkon 
b eru v ch i m ax su s g id ro fil x u su siy a tg a ega sh ilim shiq m odd aning
to 'p la n is h i b ila n b o g 'liq . B unday shish shilim shiq shish deyiladi. 
Limfatik shishlar lim fa oqib ketishining buzilishi natijasida hosil bo'ladi 
va lim fatik tomirlar rivojlanishi nuqsonlarida, limfa oqib ketishiga o ‘sma 
jarayonlari tugunlari hosil qiladigan mexanik to'siqda, yallig'lanishda 
- ko'pincha saramas yallig'Ianishida, limfadenitda kuzatiladi. Surunkali 
limfatik shish fUlashuvga (ayniqsa, oyoqlaming g'oyat katta, yirik bo'lib 
ketishiga) olib kelishi mumkin.